تأثیر درجه اطمینان از قیمت نهایی قرارداد در مرحله مناقصه
چکیده
در طرح‌های صنعتی نظیر صنایع نفت، نیروگاه‌ها و طرح‌های زیربنایی که به‌صورتی بارز از تحولات تکنولوژیکی تأثیر می‌پذیرند، استفاده از روش‌ها و ساختارهای نوین مدیریت پروژه امری اجتناب‌ناپذیر است. مدیران پروژه‌ها بایستی با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای علمی در این زمینه از ورطه روش‌های ناکارآمد سنتی، رهایی یافته تا بتوانند به‌وسیله متدهای جدید، پروژه‌های اجرایی خود را، در محدوده زمان و بودجه مشخص، با کیفیت مطلوب به اتمام برسانند. در کشور ما نیز به دلیل روند روبه رشد سرمایه‌گذاری در طرح‌های بزرگ به‌ویژه صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، ضرورت به‌کارگیری و بهبود روش‌ها و ساختارهای نوین مدیریت پروژه به منظور دستیابی به اهداف برنامه‌های توسعه اقتصادی-اجتماعی کاملاً محسوس می‌باشد. در روش «کلید در دست (Turnkey) «علی‌رغم ایجاد برخی محدودیت‌ها برای کارفرما، با قراردادن کلیه فعالیت‌های پروژه اعم از طراحی، خرید تجهیزات، عملیات ساخت و نصب و راه‌اندازی به عهده پیمانکار، کارفرما از قید مسؤولیت‌های سنگین مدیریت و اجرای این پروژه‌ها که اکثراً به علت تخصصی بودن کار و پیچیدگی تکنولوژیکی از عهده او خارج است، آزاد می‌شود. به علاوه با ایجاد هماهنگی و یک‌پارچگی بین مراحل طراحی و ساخت، امکان شروع کارهای اجرایی قبل از اتمام کامل کارهای طراحی را فراهم می‌آورد و در نتیجه، کاهش زمان اجرای پروژه به حداقل ممکن را امکان‌پذیر می‌سازد. یافته‌های یک پژوهش کیفی در مورد یکی از طرح‌های صنعت‌نفت، نشان می‌دهد که پیمانکاران ایرانی برای موفقیت در انجام پروژه‌های «کلید در دست» بایستی سطح دانش تخصصی خویش را ارتقا بخشند و با استفاده از پروژه‌های قبلی و با تلفیق بهینه دانش مهندسی با تکنیک‌های اجرایی بتوانند آمادگی لازم را جهت رقابت در مناقصه‌ها و نیل به اهداف پروژه‌های «کلید در دست» به‌دست‌آورند. مقاله حاضر، گزارشی است از یک تحقیق پایان‌نامه کارشناسی ارشد که پس از بررسی انواع قراردادهای متداول در پروژه‌های عمرانی، به تبیین ضرورت‌ها، تنگناها و راه‌کارهای استفاده از روش کلید در دست در پروژه‌های صنعتی می‌پردازد.
بخش اول: روش‌های مدیریت و اجرای طرح‌های عمرانی
مقدمه
باوجود این‌که تاکنون مطالب زیادی در مورد قراردادهای ساخت در منابع گوناگون به چاپ رسیده ولی تعداد محدودی از آن‌ها طرح‌های صنعتی سنگین و پروژه‌های زیربنایی را مود توجه قرار داده است. طرح‌های صنعتی در مجموعه طرح‌های عمرانی از ویژگی‌های عملکردی متفاوتی برخوردارند. در این طرح‌ها مطالعات اولیه، طراحی و اجرا آن‌چنان که در طرح‌های ساختمانی مشاهده می‌شود، قابل تفکیک نیستند. در این بخش ابتدا روش‌های نرخ‌گذاری و پرداخت در پروژه‌های عمرانی تبیین شده و سپس انواع قرارداد از دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد و نهایتاً ضوابط تصمیم‌گیری در مورد انتخاب نوع قرارداد در پروژه‌ها مورد بحث قرار خواهد گرفت.
۱-۲ روش‌های نرخ‌گذاری و پرداخت در قراردادها
در یک طرح صنعتی، نحوه پرداخت می‌تواند بر مبنای قیمت‌های توافق شده و یا هزینه‌های واقعی کار انجام گیرد:
الف- پرداخت برمبنای قیمت:
۱-۲-۱ روش یک قلم (lump sum)
این روش، یک قیمت برای کل قرارداد ارایه می‌دهد، بدون این‌که هزینه‌ها مطابق ساخت پیمانکار مدنظر قرار گیرد. روش یک قلم متضمن موارد زیر می‌باشد:
رقابت زیاد در برگزاری مناقصه.
استفاده مؤثراز منابع توسط پیمانکار به منظور کاهش هزینه‌ها و انتظار حداقل تغییرات پس از عقد قرارداد.
مکانیزم قراردادی برای تعدیل قیمت‌ها وجود ندارد.
وقتی‌که احتمال تغییر کارها وجود دارد این روش مناسب نمی‌باشد.
قیمت قرارداد به دلیل این‌که شامل ضریب ریسک پیش‌بینی نشده خواهد بود، احتمالاً زیاد می‌باشد.
۱-۲-۲ آحاد بها و فهرست مقادیر
(Admeasurement: unit price/bill of Quantities)
برطبق این روش، قیمت پروژه براساس مقادیر کار انجام شده محاسبه شده و قیمت‌ها به‌ازای واحد مقادیر طبق یک جدول ضمیمه شده به قرارداد تعیین می‌شود. در این روش پرداخت، نکات زیر حایز اهمیت است:
در زمان برگزاری مناقصه ممکن است فقط بخشی از کارهای طراحی تکمیل شده باشد.
قیمت نهایی به دلیل تغییر کارها و نیز تأخیرات، بدون استثنا با قیمت مناقصه فرق خواهد کرد.
در این روش نیز رقابت پیمانکاران در مناقصه زیاد می‌باشد ولی این اطمینان وجود ندارد که آیا پیمانکاری که کم‌ترین قیمت را در مناقصه را ارایه کرده پروژه را با کم‌ترین قیمت نهایی به اتمام برساند.
برای ارزیابی تغییراتی که در کار حادث می‌شود نیز باید راهکاری تهیه شود.
مبلغی که پیمانکار در پروژه سرمایه‌گذاری می‌کند بستگی به اختلاف هزینه‌ها و درآمدهای او دارد.
قیمت قرارداد مشتمل بر ضریب ریسک پیش‌بینی نشده (rısk contıngency) می‌باشد.
ب- پرداخت برمبنای هزینه:
۱-۲-۳ هزینه قابل برگشت
(Cost- Reimbursable/cost plus fee)
در این روش کارفرما هزینه‌های انجام شده را به اضافه مقداری ثابت و معین، یا درصد مشخصی از هزینه‌های واقعی که از پیش تعیین شده به پیمانکار پرداخت می‌کند. سیستم cost plus عموماً جایی‌که محاسبه هزینه‌های اجرایی امکان‌پذیر نباشد مثل کارهای تونل‌سازی اعمال می‌شود و متضمن موارد زیر خواهد بود:
ورود زودهنگام پیمانکار و شروع اجرای قبل از تکمیل طراحی.
قیمت نهایی تابعی از عملکرد پیمانکار خواهد بود.
پیمانکار هیچ مبلغی را در پروژه سرمایه‌گذاری نمی‌کند چون هزینه‌ها و درآمدها برهم منطبق هستند.
این روش به پیمانکار اجازه مشارکت در مدیریت پروژه و مساعدت در بهبود طراحی را می‌دهد.
۱-۲-۴ هزینه هدف (Target cost)
باتوجه به این‌که روش پرداخت cost plus هیچ انگیزه‌ای برای پیمانکار ایجاد نمی‌کند، لذا به منظور جبران این نقیصه کارفرما می‌تواند یک مکانیزم انگیزشی در روش پرداخت به پیمانکار پیش‌بینی کند. یکی از مکانیزم‌ها، هزینه هدف (Target cost) می‌باشد که به شکل‌های متعددی قابل اجرا است.
به‌طور کلی فاکتورهای اصلی که در انتخاب روش پرداخت به پیمانکار تأثیرگذار هستند، عبارتند از:
درجه اطمینان از قیمت نهایی قرارداد در مرحله مناقصه.
میزان انعطاف پذیری طرفین در مقابل تغییرات طراحی در حین اجرای قرارداد.
انگیزه پیمانکار در اجرای مؤثر پروژه و متقابلاً انگیزه کارفرما برای ارایه اطلاعات و تصمیم‌گیری به موقع.
میزان ریسکی که در طول اجرای قرارداد با آن مواجه هستیم.
۱-۳ انواع قرارداد
کارفرما زمانی که بخواهد نوع قرارداد مورد استفاده در پروژه را مورد بررسی قرار دهد باید توانایی‌ها و ضعف‌های سازمانی (از لحاظ مدیریت و فنی) خود را ارزیابی کند. هر نوعی از قرارداد، تخصیص مسؤولیت‌ها و نیازهای کارفرما برای هماهنگی پروژه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با تخصیص مناسب مسؤولیت‌ها، کارفرما می‌تواند تناسبی بین قیمت قرارداد و ریسک‌های پروژه برقرار کند.
دو جنبه اصلی که کارفرما باید در موقع انتخاب روش مناسب قراردادی مدنظر قرار دهد عبارتند از: تخصیص مسؤولیت طراحی و تخصیص مسؤولیت هماهنگی.
اولین گام کارفرما شناسایی طرح می‌باشد، عاملی که نیازها و الزامات کارفرما را به طرح‌های عملی تبدیل می‌کنند. این عامل می‌تواند از درون سازمان کارفرما، یک مهندس مشاور مستقل یا پیمانکار باشد. شخصی که هر بخشی از طراحی را انجام می‌دهد باید تاحدودی بر کل پروژه اشراف داشته تا از یک‌پارچگی مناسب طرح و نقشه‌ها اطمینان حاصل کند. گام بعدی، تصمیم‌گیری در مورد تخصیص بهینه مسؤولیت هماهنگی است. اساساً فاکتورهای طراحی و اجرا می‌بایستی با روش مناسبی هماهنگ شوند تا پیشرفت مؤثر پروژه تأمین شود. این هماهنگی شامل مدیریت کالاهای وارده و انبارها، اجرای کار توسط نیروهای پیمانکار و پیمانکاران جزء و کارکنان تست و بازرسی کارفرما یا پیمانکاران مربوطه نیز خواهد بودو هماهنگی می‌تواند توسط خود کارفرما، پیمانکار یا شخص سومی نظیر پیمانکار مدیریت انجام شود و آخرین مرحله این است که کارفرما باید روش قیمت‌گذاری و پرداخت را در قرارداد ملحوظ کند. صاحب‌نظران مدیریت پروژه و قراردادها، تقسیم‌بندی گوناگونی در مورد انواع پیمان‌های متداول در مدیریت طرح‌های عمرانی ارایه داده‌اند. جهت تبیین روش Turnkey، ابتدا روش‌های متنوع قراردادی و ویژگی‌های هرکدام بیان شده، سپس با در نظر گرفتن شرایط حاکم بر مدیریت طرح‌های عمرانی در کشورمان نتیجه‌گیری لازم به عمل خواهد آمد.
۱-۳-۱ انواع قرارداد از دیدگاه جوزف ای‌هاوس:
طراحی- مناقصه- اجرا
پیمانکاری مدیریت
روش ساخت- بهره‌برداری- انتقال
طراحی- ساخت و کلید در دست
۱-۳-۲ انواع قرارداد از دیدگاه پی‌دی‌وی مارش:
قرارداد سنتی هماهنگی شده توسط کارفرما
قرارداد مدیریت
قرارداد کلید در دست کامل
قرارداد کلید در دست نسبی
۱-۳-۳ انواع قرارداد از دیدگاه جی‌گی پری:
طراحی و اجرا به‌صورت مجزا
قرارداد مدیریت
قرارداد مدیریت اجرایی
قرارداد طراحی و مدیریت
قرارداد دستمزدی
قرارداد کلید در دست و طراحی-ساخت
ارایه شده در اولین کنفرانس بین‌المللی مدیریت پروژه
منبع: روزنامه مناقصه مزایده