دم مسیحایی «گردشگری معدنی» در کالبد بی‌جان معادن متروک
از دید بسیاری، کارویژه اصلی معادن، استخراج فرآورده‌های معدنی است اما فعالان معدنی تلاش کردند این ذهنیت را تغییر دهند و از بعد زیباشناسی بخش معدن برای تقویت گردشگری در کشور تلاش کنند.
اینجا این پرسش مطرح است که کدام معادن قابلیت تبدیل شدن به مناطق گردشگری را دارند. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که معادن(متروک و در حال کار) این قابلیت را دارند که به محلی مناسب برای جذب گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شوند اما لازم است پیش از تبدیل معادن به محدوده‌های گردشگری، زیرساخت‌ها را در این مناطق آماده کنیم. درحال‌حاضر سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی برای شناسایی ژئوپارک‌ها و مناطق جدید گردشگری معدن تلاش می‌کند و امسال ژئوپارک ارس و طبس را معرفی کرده است.
پیشینه۲ دهه شناسایی ژئوپارک در کشور
در همین زمینه، رضا جدیدی، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی، در گفت‌وگو با صمت، اظهار کرد: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی، عهده‌دار وظایف حاکمیتی در زمینه بررسی‌های زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی در کشور است. یکی از وظایف این سازمان، تولید اطلاعات پایه در زمینه زمین‌شناسی است.
این کارشناس معدنی ادامه داد: ژئوپارک به یک محدوده جغرافیایی گفته می‌شود که در آن پدیده‌های شاخص و منحصر به فرد زمین‌شناسی نمود یافته و علاوه بر آن پدیده‌های فرهنگی و تاریخی نیز در آن محدوده قابل شناسایی باشد. اما آنچه در ژئوپارک شدن یک مجموعه بسیار تاثیرگذار است مشارکت جامعه محلی برای بهبود وضعیت اقتصادی آنجاست. فراموش نکنیم که پدیده‌های فرهنگی، ساخته دست بشر هستند اما پدیده زمین‌شناسی هنر طبیعت است.
وی با اشاره به توجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی به تاسیس ژئوپارک‌ها در کشور، بیان کرد: این سازمان بیش از ۲ دهه، شناسایی ژئوپارک و ژئوتوریسم را در کشور برعهده گرفته است. از این‌رو این سازمان در زمینه کشف سایت‌های جدید زمین‌شناسی و گردشگری، تلاش خود را آغاز کرده است.
جدیدی با بیان اینکه از سال ۱۳۸۴ سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی عملکرد خود را به‌صورت سیستماتیک دنبال می‌کند، افزود: نخستین اطلس ملی پدیده‌های زمین‌شناسی ژئوتوریسم در ایران در سال ۱۳۸۸ منتشر شد. ایران جزو کشورهای پیشرو در زمینه ترسیم اطلس‌های ملی و سایت‌هایی است که ارزش زمین‌شناختی دارند.
این کارشناس با اشاره به اینکه سازمان زمین‌شناسی دارای کرسی بین‌المللی ژئوپارک‌ها در یونسکو است، گفت: پس از ژئوپارک ارس و طبس-که هم‌اکنون در مسیر جهانی شدن است- در حال شناسایی ژئوپارک‌های خوزستان هستیم و تاکنون در این زمینه به نتایج قابل توجهی دست یافته‌ایم.
مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات مواد معدنی، با بیان اینکه گردشگری معدنی، یکی از شاخه‌های ژئوتوریسم است، گفت: ژئوتوریسم رسته‌های مختلف دارد و گردشگری معادن در ارتباط با معادنی است که کارکرد اقتصادی خود را از دست داده‌اند و جزو معادن متروک به شمار می‌روند اما این محدوده‌های زیبا، قابلیت اینکه به طرح‌های گردشگری تبدیل شوند را دارند.
وی با اشاره به هدف‌های گردشگری معدن، گفت: آشنایی عمومی با پدیده معدنکاری، یکی از اهداف گردشگری معدن است. این نوع گردشگری این امکان را برای مردم فراهم می‌کند که با پدیده اکتشاف و استخراج مواد معدنی از نزدیک آشنا شوند. در واقع گردشگری معدنی، جایگزین مناسبی برای حرکت و زندگی معادن پس از استخراج کامل ماده معدنی است.
جدیدی در پایان بیان کرد: یکی از زیرمجموعه‌های گردشگری سبز، توسعه ژئوپارک‌هاست. ژئوپارک‌ها، محدوده‌های زمین‌شناسی مشخصی هستند که می‌توانند باعث جذب گردشگران شوند. سازمان زمین‌شناسی وظیفه شناسایی ظرفیت‌های ژئوپارک را دارد و موارد حفاظتی مناطق داخل ژئوپارک برعهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است.
تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های گردشگری معدن
در همین زمینه، آیدین زینال‌زاده، کارشناس اکتشاف وزارت صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با صمت، بیان کرد: تلاش برای ایجاد گردشگری در معادن متروک و فعال ایران از سال ۱۳۸۹ آغاز شد. ما برای حرکت در این مسیر نخست باید معادن را شناسایی و در گام بعدی برای ایجاد زیرساخت‌ها در معادن تلاش کنیم.
وی با بیان اینکه وزارت صنعت، معدن و تجارت، اطلاعات دقیقی از معادن قابل تبدیل به محدوده‌های گردشگری دارد، افزود: همچنان در مرحله شناسایی معادن متوقف شده‌ایم اما زمان آن فرا رسیده که نهادی مشخص، متولی سامان دادن به این مهم شود. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاونت گردشگری و نظام مهندسی معدن می‌توانند متولی اجرای طرح ملی گردشگری معدنی شوند.
زینال‌زاده با اشاره به لزوم ایجاد انگیزه برای گردشگران معدنی، بیان کرد: بخش خصوصی، فعالیت در زمینه «زمین گردشگری» را آغاز و کتاب‌ها و مقالات زیادی در این زمینه منتشر کرده، در حالی که اقدامی در زمینه گردشگری معدن انجام نشده است.
وی در ادامه اظهار کرد: برخی معادن، ذخیره اقتصادی دارند اما به دلیل بهره‌برداری نادرست متروک شده‌اند. دسته‌ای دیگر نیز معادنی هستند که ذخیره آنها به پایان رسیده و هم‌اکنون به یک معضل زیست‌محیطی تبدیل شده‌اند، از این‌رو لازم است کارکرد جدیدی برای این معادن تعریف کرده و بعد زیباشناختی این معادن را تقویت کنیم.
زینال‌زاده با بیان اینکه فعالیت معادن در ایران در ۳ مرحله اکتشاف، استخراج و فرآوری خلاصه می‌شود، خاطرنشان کرد: در دیگر کشورها، کار در معادن ۴ مرحله دارد و آخرین مرحله آن در خارج از ایران، تعیین سرنوشت معادن پس از پایان ذخایر است. در واقع در کشورهای دیگر، معادن پس از پایان ذخایر در حوزه گردشگری بازسازی می‌شوند اما در ایران کمتر به آن توجه شده است.
این کارشناس با بیان اینکه زیرساخت‌ها در معادن ایجاد شده است، خاطرنشان کرد: بهترین راه پس از پایان ذخایر معدنی، تبدیل آنجا به یک مرکز گردشگری است چراکه این تغییر کاربری باعث استمرار اشتغال در آنجا می‌شود.
مجری طرح ملی گردشگری معادن در پاسخ به این پرسش که آیا امکان جذب گردشگر در معادن فعال وجود دارد، بیان کرد: این امکان به طور ۱۰۰درصد وجود دارد. درحال‌حاضر بسیاری از دانشجویان و کارشناسان سازمان نظام مهندسی معدن و افراد غیرمعدنی از یک معدن بازدید می‌کنند تا از نزدیک با روند فعالیت آنجا آشنا شوند.
وی با بیان اینکه گردشگری معدن هنوز بدون متولی است، بیان کرد: درحال‌حاضر هیچ نهادی متولی این مهم نشده است. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از این موضوع استقبال کرده اما فقط در معادنی که صاحبان آنها با این سازمان همکاری کنند. البته به پیشواز رفتن این طرح بیشتر ناشی از وظیفه حاکمیتی این نهاد است زیرا یکی از کارویژه‌های اصلی این سازمان، تنوع بخشیدن به بسته‌های گردشگری در نقاط مختلف کشور است.
زینال‌زاده با اشاره به مناطق موفق در زمینه گردشگری معدنی، گفت: معدن پتاس خور و بیابانک، مکانی مناسب برای گردشگری است. بر اساس آمار ارائه شده در سال ۱۳۹۶ از این مجتمع ۴۰ هزار گردشگر دیدن کردند.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا این امکان وجود دارد که معادن پس از استخراج مواد معدنی به مکانی برای ساخت کلینیک‌های درمانی تبدیل شوند، بیان کرد: ایران توان جذب گردشگری درمانی را دارد. در معدن خور و بیابانک، استحصال املاح از شورآبه وجود دارد؛ در قسمتی از این معدن یک استخر طبیعی ساخته شده است که برای رفع برخی از بیماری‌های پوستی مفید است. گردشگران مرد می‌توانند در آب این استخر شنا کنند.