اکتشافات معدنی به روش‌های متعددی انجام می‌شود که برای پیدا کردن کانسارهای مختلف دارای ارزش اقتصادی ابداع ‌شده و در کشورهای توسعه‌یافته کاربرد بالایی دارد.

هدف اصلی در بحث اکتشاف توجه به پی‌جویی، جست‌وجو و تعیین محل یک کانسار است. اگر اکتشاف را به دو دسته سطحی و عمیق تقسیم‌بندی کنیم، می‌توان گفت بخش معدن کشور ما در اکتشافات سطحی به‌خوبی عمل کرده اما در اکتشاف عمقی موفقیت چندانی نداشته است. براساس آمار و اطلاعات کارشناسان زمین‌شناسی در حالی ‌که ذخایر سطحی در کشور ما رو به اتمام است، متوسط اکتشافات عمقی تا یک متر هم نمی‌رسد.

این رقم در کشورهای دیگر بسیار متفاوت است و می‌توان گفت متوسط عمق اکتشافات تا ۴۰۰ متر می‌رسد. حال این سوالات مهم مطرح است که چرا هنوز به اکتشافات عمقی نرسیده‌ایم؛ از آنجا که افزایش عمق در اکتشاف معادن نیازمند بهره‌گیری از تجهیزات و دستگاه‌های حفاری مدرن است، افزایش نرخ ارز و تحریم‌ها چه تاثیری بر کاهش قدرت خرید فعالان معدنی برای تهیه ماشین‌آلات به‌روز و در نتیجه اکتشافات در کشور داشته و اینکه تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی چقدر می‌تواند به افزایش قدرت ایران در اکتشافات عمیق کمک کند. روزنامه صمت برای یافتن پاسخ این سوالات با کارشناسان معدنی گفت‌وگو کرده است.

پیگیر اکتشاف ذخایر عمیق و پنهان

علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی به صمت گفت: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور باتوجه به تکمیل نسبی اکتشافات سطحی و نیاز کشور به مواد خام معدنی به‌ویژه سنگ‌آهن، مس، طلا و… از سال ۱۳۸۱ نسبت به اکتشاف ذخایر عمیق و پنهان اقدام کرده‌ است. این مهم با روش ژئوفیزیک هوابرد، در کنار سایر روش‌های افزایش اطلاعات همچون نقشه‌های زمین‌شناسی، ژئوشیمی، آلتراسیون، ژئوفیزیک زمینی، تصاویر ماهواره‌ای و… انجام شده است.
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت درباره وضعیت اکتشافات عمیق در ایران گفت: درحال‌حاضر متوسط عمق اکتشافات در کشور حدود یک متر است، در حالی ‌که این عدد در کشورهای پیشرفته به ۴۰۰ متر می‌رسد. در بیشتر کشورهای معدنی ازجمله کانادا، امریکا، استرالیا و افریقا از سال ۱۹۶۰ میلادی عمق اکتشاف عناصری همچون طلا، فلزات پایه، اورانیوم و دیگر فلزات افزایش‌ یافته و تا ۳۰۰، ۴۰۰ متر رسیده است.

کشف‌بیش‌از ۱۰۰۰آنومالی‌ژئوفیزیک هوایی

شهیدی در پاسخ به این سوال که سازمان زمین‌شناسی چه اقدامی برای افزایش عمق اکتشافات در کشور انجام داده، گفت: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور از سال ۱۳۸۱ تا امروز بیش از ۶۴۰ هزار کیلومتر خطی در نواحی اولویت‌دار، برداشت ژئوفیزیک ‌هوایی داشته است. همچنین بیش از ۱۰۰۰ آنومالی ژئوفیزیک هوایی کشف‌ شده است. گفتنی است که دقت برداشت در روش مغناطیسی تا ۴۰۰ متر از سطح زمین به‌خوبی پوشش داده شده است. او تاکید کرد: باتوجه به توانمندی نیروی انسانی و تجهیزاتی که این سازمان تخصصی دارد، در کنار لایه ژئوفیزیکی هوایی به تکمیل فرآیند اکتشاف در سطح و عمق نیز پرداخته‌ایم؛ بنابراین این سازمان به شکل تخصصی در حال انجام اکتشافات سطحی و عمقی است. 
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت با تاکید بر اینکه برای انجام اکتشاف در عمق تنها مسئله دستیابی به دستگاه‌های حفاری مدرن نیست، ادامه داد: هرچند دستیابی به دستگاه‌های حفاری مدرن مسئله مهمی است، اما برای توسعه معدنکاری کافی نیست. در این ‌زمینه توجه به مکان دقیق حفاری که ماده معدنی در آن بخش متمرکز شده، عامل بسیار مهمی است. او تصریح کرد: توسعه اکتشافات در عمق با تلفیق اطلاعات‌ پایه صحیح عملیاتی می‌شود. البته فراموش نکنیم که وجود دستگاه‌های حفاری پیشرفته نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در این زمینه دارد.

نقش کنسرسیوم‌های‌ اکتشافی

رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در پاسخ به این سوال که تشکیل کنسرسیوم‌های‌ اکتشافی چقدر می‌تواند در توسعه اکتشافات و تامین تجهیزات مهم باشد، اظهار کرد: به‌طور حتم تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی معدن باتوجه به ارزش بالای مواد معدنی و تامین منابع مالی توسط شرکت‌های معدنی خصوصی نقش مهمی در توسعه بخش معدن خواهد داشت. خوشبختانه درحال‌حاضر کنسرسیوم‌های معدنی موجود کمک بزرگی به واحدهای اکتشافی و معدنی می‌کنند.

اغلب ذخایر اکتشاف، سطح‌الارضی هستند

محمدرضا جان‌نثاری، مدیرکل دفتر اکتشافات فلزی، غیرفلزی و کانی‌های صنعتی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی درباره اهمیت اکتشاف و بهره‌برداری از کانسارهای عمیق به صمت گفت: اغلب ذخایر اکتشاف شده و معادن در حال بهره‌برداری در ایران از نوع سطح‌الارضی هستند و تاکنون به‌طورجدی به اکتشاف کانسارهای عمیق یا پنهان پرداخته نشده است. او تصریح کرد: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در دهه گذشته برداشت‌های ژئوفیزیک هوایی را با هدف اکتشاف کانسارهای عمیق آغاز کرده است.

عوامل عقب‌ماندگی در اکتشاف عمقی

این کارشناس ارشد حوزه اکتشاف مواد معدنی در پاسخ به این سوال که چرا هنوز به اکتشاف عمقی دست نیافته‌ایم، گفت: تحریم‌ها عامل بسیار مهمی در نرسیدن به اکتشافات عمیق بوده‌اند. ضعف دسترسی به فناوری روز اکتشافی، استفاده نکردن از کارشناسان خارجی، استفاده نکردن از مراکز علمی شاخص در اکتشاف کانسارهای عمیق، ضعف توانایی در خرید تجهیزات مدرن ژئوفیزیک هوایی، ضعف توانایی در خرید تجهیزات حفاری عمیق و… ازجمله مشکلاتی بوده که باعث عقب‌ماندگی ما در اکتشافات عمقی شده است. مدیرکل دفتر اکتشافات فلزی، غیرفلزی و کانی‌های صنعتی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با اشاره به اهمیت استفاده از روش‌ها و فناوری‌های نوین اکتشافی به‌عنوان یکی از الزامات اکتشاف کانسارهای عمیق یا پنهان گفت: درحال‌حاضر در کشورهای پیشرفته برای اکتشاف کانسارهای عمیق یا پنهان از روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که عمده آنها روش‌های ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی هستند. از جمله روش‌های ژئوفیزیکی می‌توان به برداشت داده‌های ژئوفیزیک هوایی به روش‌های مغناطیسی، رادیومتری و الکترومغناطیس، لرزه‌نگاری انعکاسی سه‌بعدی و مگنتوتلوریک اشاره کرد. از جمله روش‌های ژئوشیمیایی هم می‌توان از بلگ، استخراج یون‌های فلزی متحرک و هیدروژئوشیمی یاد کرد.

اهمیت استفاده از تجهیزات مدرن

جان‌نثاری درباره اهمیت استفاده از تجهیزات مدرن و پیشرفته اکتشافی نیز گفت: پیاده‌سازی روش‌های نوین در اکتشاف کانسارهای عمیق به تجهیزات مربوطه نیاز دارد. هر چند درحال‌حاضر در تحریم هستیم، اما در فرصت مناسب لازم است تجهیزات موردنظر خریداری شود. اکنون در برداشت داده‌های ژئوفیزیک هوایی جز استفاده از هواپیما و هلیکوپتر از روش‌های مغناطیسی، رادیومتری، الکترومغناطیس و پهپاد نیز استفاده می‌شود که در ایران چندان از آنها بهره‌ای برده نمی‌شود.این کارشناس ارشد حوزه اکتشاف مواد معدنی با بیان اینکه استفاده از پهپاد باعث صرفه‌جویی در زمان و هزینه خواهد شد، ادامه داد: نتایج حاصل از بکارگیری روش‌های اکتشاف کانسارهای عمیق، نیازمند راستی‌آزمایی است که برای آن باید دست به اجرای عملیات حفاری عمیق زد. درحال‌حاضر این امکان به‌طور کامل در کشور وجود ندارد و ضروری است ناوگان حفاری کشور به دستگاه‌های پیشرفته حفاری عمیق تجهیز شود.

افزایش نرخ ارز مانع رونق اکتشافات عمقی

جان‌نثاری در پاسخ به این سوال که افزایش نرخ ارز چه تاثیری بر قدرت خرید فعالان معدنی برای تهیه ماشین‌آلات به‌روز داشته، گفت: افزایش نرخ ارز به‌طور قطع تاثیر منفی خود را بر قدرت خرید فعالان معدنی گذاشته است. در واقع افزایش نرخ ارز باعث شده قدرت خرید فعالان اقتصادی کاهش پیدا کند. از طرف دیگر، افزایش نرخ ارز باعث شده هزینه حفر گمانه‌ها نیز افزایش یابد، چراکه حدود ۶۰ درصد هزینه‌های حفاری، ارزی هستند. به‌ این‌ ترتیب افزایش هزینه حفاری باعث افزایش هزینه‌های اکتشافی شده و طبیعی است که کسی سراغ حفاری‌های عمیق و بسیار پرهزینه و همچنین دارای ریسک بالا نرود.

تربیت نیروی انسانی متخصص

جان‌نثاری به اهمیت آموزش مستمر و نیروی انسانی متخصص اشاره و تصریح کرد: برای استفاده از روش‌های نوین اکتشافی در کانسارهای عمیق نیازمند نیروی انسانی متخصص و آموزش‌دیده هستیم، به همین دلیل ضروری است سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی و همچنین دانشگاه‌های کشور در تربیت چنین نیروهایی تلاش کنند. لازم به ذکر است که ناوگان حفاری کشور نیازمند نیروهای ماهر در انجام حفاری عمیق است.او تصریح کرد: در حوزه بهره‌برداری از ذخایر عمیق، ضروری است نگاه معدنکاران به سمت معدنکاری زیرزمینی برود. هرچند در این زمینه تجربیاتی داریم، اما برای توسعه معدنکاری زیرزمینی ضروری است معدنکاران با روش‌های نوین معدنکاری زیرزمینی و تجهیزات و ماشین‌آلات پیشرفته معدنی آشنایی بیشتری پیدا کنند. در همین زمینه نیازمند نیروهای متخصص آموزش‌دیده هستیم که بتوانند زیرساخت‌های لازم برای توسعه معدنکاری زیرزمینی را فراهم کنند.

تخصیص منابع مالی

این کارشناس ارشد حوزه اکتشافات مواد معدنی درباره اهمیت تخصیص منابع مالی نیز گفت: بدون شک انجام اکتشاف عمیق بدون تخصیص منابع مالی لازم و کافی به نهادهای مسئول از جمله سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور محقق نمی‌شود. هزینه‌های برداشت ژئوفیزیک هوایی درحال‌حاضر حدود ۱۰۰ دلار در هر کیلومتر خطی است و حفاری مغزه‌گیری نیز بیش از متری یک‌میلیون تومان هزینه دارد؛ بنابراین اگر قصد اکتشاف کانسارهای عمیق را داریم، باید هزینه‌های آن را نیز به‌طور مناسب تعیین کرده و مبالغی را به سازمان‌های مربوطه اختصاص دهیم.

ضرورت اصلاح قوانین

جان‌نثاری در پاسخ به این سوال که برای رشد اکتشافات عمیق چقدر به اصلاح قوانین نیاز است، گفت: بدون شک اکتشاف کانسارهای عمیق شرایط پیچیده‌تری نسبت به کانسارهای سطحی دارد و ریسک اکتشافی آن برای سرمایه‌گذاران بیشتر است؛ به این ترتیب اکتشافگران کانسارهای عمیق به حمایت‌های قانونی و مالی بیشتری نیاز دارند. این امر با اصلاح قوانین، تسهیل امور و همچنین حمایت صندوق بیمهفعالیت‌های معدنی محقق خواهد شد. او ادامه داد: از آنجا که این‌گونه معدنکاری‌ها نیازمند باطله‌برداری بسیار زیاد یا کار در تونل‌های عمیق است، نیازمند اصلاحات قابل‌توجهی در برخی قوانین هستیم تا انگیزه لازم در معدنکاران و سرمایه‌گذاران ایجاد شود.

تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی

این کارشناس ارشد حوزه اکتشافات مواد معدنی در پاسخ به این سوال که تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی متشکل از فعالان این حوزه چقدر می‌تواند به افزایش توان خرید تجهیزات کمک کند، گفت: تشکیل کنسرسیوم‌ها می‌‌تواند هزینه‌های خرید را سرشکن کند. در این‌ بین خریداران دستگاه‌های حفاری نیز باید از بهبود شرایط مطمئن باشند. آنها باید برای توسعه حفاری‌های اکتشافی خود خرید کنند یا اگر شرکت‌های حفاری دارند، باید مطمئن شوند که پس از خرید دستگاه با آنها قرارداد کاری بسته می‌شود.
او در پایان تصریح کرد: اکتشاف و بهره‌برداری از کانسارهای عمیق با هدف توسعه بخش معدن و افزایش میزان ذخایر قطعی معدنی کشور، با همدلی و همکاری یکپارچه نهادهای دولتی متولی، بخش خصوصی و مراکز علمی-دانشگاهی امکان‌پذیر است.

افزایش عمق اکتشافات معادن

مدیر اجرایی شورای هماهنگی طرح احیا و فعال‌سازی معادن کوچک‌مقیاس درباره اهمیت افزایش عمق اکتشافات معادن گفت: افزایش عمق در اکتشاف معادن نیازمند تجهیزات و دستگاه‌های حفاری مدرن است. بر این اساس باتوجه به بالا بودن نرخ این تجهیزات سیاست بر این امر استوار است که با تشکیل کنسرسیوم‌هایی متشکل از فعالان این حوزه، تجهیزات موردنیاز برای افزایش عمق اکتشافات تامین شود. به گزارش ایرنا، سیدرضا عظیمی بر حمایت از شرکت‌های تخصصی حفاری تاکید کرد و گفت: جذب منابع از صندوق توسعه ملی برای خرید تجهیزات حفاری و همچنین بومی‌سازی ساخت قطعات یدکی تجهیزات حفاری در دستور کار قرار دارد. وی با بیان اینکه در دستورالعمل ابلاغی مزایده محدوده‌های معدنی امتیازات ویژه‌ای برای متخصصان، کنسرسیوم‌ها و شرکت‌های با توان اجرایی و علمی برتر دیده ‌شده، افزود: در صورت ابلاغ قانون جدید، نگهداری محدوده‌های اکتشافی از طرف متقاضیان برای آنها هزینه‌بر خواهد بود و این مسئله موجب خواهد شد بلوکه شدن محدوده‌های اکتشافی به حالت تعادل و در نهایت حداقل برسد.

عظیمی اعلام کرد: امروز در مناطقی که ریسک سرمایه‌گذاری بالاست و تقاضایی ازسوی بخش خصوصی وجود ندارد، بررسی‌های اولیه زیرساخت‌های ظرفیت معدنی و اطلاعات‌ پایه، توسط سازمان‌های توسعه‌ای مانند سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور و سازمان گسترش و نوسازی معادن و صنایع معدنی (ایمیدرو) انجام می‌شود. پس از احراز وجود ماده معدنی محدوده به‌وسیله مزایده به متخصصان، سرمایه‌گذاران و فعالان بخش خصوصی واگذار خواهد شد.

سخن پایانی…

از آنجا که ذخایر سطحی روزی به پایان می‌رسند، توجه به عمق مهم است. آمار اکتشافات عمقی در ایران با کشورهای پیشرفته به‌هیچ‌وجه قابل‌مقایسه نیست. در حالی ‌که متوسط عمق اکتشاف در ایران به یک متر می‌رسد، این رقم در کشورهای پیشرفته تا ۴۰۰ متر است. کارشناسان دلایل مختلفی را برای این مهم ذکر کرده‌اند که از جمله این دلایل می‌توان از تحریم‌ها، افزایش نرخ دلار، ضعف دسترسی به تجهیزات و ماشین‌آلات، ضعف تخصیص منابع مالی به مراکز مربوطه، بی‌توجهی به تجهیز نیروی انسانی متخصص و قوانین دست‌وپاگیر یاد کرد. درنهایت کارشناسان باور دارند اکتشاف و بهره‌برداری از کانسارهای عمیق با هدف توسعه بخش معدن و افزایش میزان ذخایر قطعی معدنی کشور، با همدلی و همکاری یکپارچه نهادهای دولتی متولی، بخش خصوصی و مراکز علمی-دانشگاهی امکان‌پذیر است.