ادغام بنگاه‌های کوچک در بخش معدن می‌تواند موجب صرفه‌جویی در هزینه‌ها، افزایش قدرت چانه‌زنی در مقابل دولت، کارآمدی و تصمیم‌گیری بهتر شود. به‌باور فعالان بخش معدن تجمیع می‌تواند به رشد بهره‌وری و افزایش سرمایه واحدهای کوچک معدنی منجر شود اما مشکلاتی وجود دارد که ما تاکنون از این مهم بازمانده‌ایم.

روزنامه  صمت  برای بررسی اهمیت ادغام و تاثیر آن بر رشد بهره‌وری و افزایش سرمایه بخش معدن با کارشناسان گفت‌وگو کرده است. سوال اصلی ما در این گزارش آن است که آیا ادغام مثبت است یا منفی، چه شرایطی باید داشته باشد و این مهم در کشور ما با چه موانعی روبه‌رو است.

ادغام افقی و عمودی

سجاد غرقی، نایب‌رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به اینکه دو مکانیسم تجمیع افقی و عمودی وجود دارد به تشریح هر کدام از اینها پرداخت و به  صمت  گفت: ادغام افقی یکی از مصادیق تجمیع است. در این مدل شرکت‌های همسان (merge) بنا به دلایلی مثل افزایش قدرت چانه‌زنی در بازار یا در مواجهه با دولت و نهادهای قانون‌گذار، تجمیع منابع، بهبود فضای کسب‌وکار و کاهش هزینه تولید دست به همسان شدن می‌زنند. او تاکید کرد: این شیوه باعث می‌شود توان چانه‌زنی در حوزه حکمرانی و بازار افزایش و هزینه‌ها کاهش یابد و درنهایت بنگاه‌ها رقابت‌پذیرتر شوند.
نایب‌رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران در ادامه از مدل دوم به‌عنوان ادغام عمودی (acquisition) یاد کرد و گفت: در این مدل یک شرکت بزرگ‌تر، شرکت کوچک‌تر را تملک می‌کند یا بخشی از سهام آن را می‌خرد تا بتواند به آن بنگاه کوچک کمک کند.

ضعف زیرساخت‌ها

غرقی در ادامه به ‌پیش‌نیازهای ادغام افقی در کشور اشاره کرد و گفت: زیرساخت‌های قانونی تجمیع باید در کشور فراهم شود. این مهم نخستین موردی است که باید به آن توجه کرد. همچنین باید شرایطی ایجاد شود که فعالیت بنگاه‌های خرد به رسمیت شناخته و اقتصادی شود. امروز آنچه در حوزه معدن و بنگاه‌های خرد با آن روبه‌رو هستیم، این است که این واحدها به‌دلیل کوچک‌مقیاس بودن، ضعف بهره‌مندی از صرفه مقیاس و قدرت پایین چانه‌زنی در زمینه سیاست‌گذاری‌های دولت در عمل نقش کمتری دارند و از سیاست‌گذاری‌ها آسیب بیشتری می‌بینند. این مهم از آنجا ناشی می‌شود که سیاست‌های دولت ناظر بر بنگاه‌های بزرگ است و خیلی به نفع بنگاه‌های کوچک نیست.
نایب‌رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران با بیان اینکه بنگاه‌های خرد در چرخه‌های رکود یا زمانی که سیاست‌های دولت انطباقی با منافع آنها ندارد به‌شدت آسیب‌پذیر می‌شوند، با ذکر مثالی گفت: امروز ۴۳۴ معدن کوچک‌مقیاس سنگ‌آهن داریم که پروانه بهره‌برداری دارند اما حدود ۲۰۶ معدن از این معادن تعطیل هستند و باقی یا به‌صورت فعال کار می‌کنند یا کمتر از ظرفیت اسمی خود در حال فعالیتند. این در شرایطی است که تقاضای داخلی و خارجی برای سنگ‌آهن وجود دارد. درواقع بازار موجود است و معادن کوچک هم امکان فعالیت دارند اما سوال مهم این است که دلیل تعطیلی معادن سنگ‌آهن چیست؟!

سیاست‌های دولت

غرقی ادامه داد: وقتی موضوع قیمت‌گذاری در این زنجیره را بررسی کردیم، متوجه شدیم در سیاست‌گذاری دولت دو اتفاق در زمینه معادن کوچک افتاده است؛ اول اینکه دولت جلوی تقاضای خارجی را گرفته و با وضع عوارض صادراتی باعث شده فعالیت معادن کوچک‌مقیاس که عمده محصولات خود را صادر می‌کردند، دیگر صرفه اقتصادی نداشته باشد. یعنی سیاستی که بیشتر ناظر بر بنگاه‌های بزرگ بوده باعث شده معادن کوچک آسیب‌ بیشتری ببینند. درواقع یکی از منابع اصلی تامین مالی و فعالیت معادن کوچک‌مقیاس صادرات بوده که دولت این مسیر را بسته است.
نایب‌رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران با اشاره به قیمت‌گذاری داخلی در حوزه سنگ‌آهن نیز گفت: مکانیسمی که بین بنگاه‌های بزرگ حاکم بوده، مشمول معادن کوچک هم شده است، در حالی ‌که معادن کوچک به‌دلیل نبود صرفه مقیاس و ضعف دسترسی به منابع مالی خارج از تولید، نداشتن دسترسی به بازار سرمایه، ظرفیت پایین بدهی و مسائلی از این قبیل بسیار به قیمت فروش وابسته هستند. او با اشاره به قیمت بالای فروش سنگ‌آهن در جهان و مقایسه آن با ایران گفت: ما محصولات معدنی خود را تا ۵۰ درصد ارزان‌تر از آنچه در دنیا محاسبه می‌شود، صادر می‌کنیم.
 به‌این‌ترتیب هم امکان صادرات از معادن کوچک گرفته‌ شده و هم قیمت‌گذاری داخلی ناظر بر معادن کوچک نبوده و باعث شده آنها از عرصه خارج شوند. او تاکید کرد: هرچند بازار تقاضا وجود دارد اما سنگ‌آهن به قیمت واقعی فروخته نمی‌شود.

۴۳۴ معدن آسیب‌پذیر

غرقی با بیان اینکه دولت با سیاست‌گذاری‌ها باعث شده معادن از صرفه اقتصادی خارج و آسیب‌پذیر شوند، تصریح کرد: معادن کوچک ۸۵ درصد اشتغال را به‌خود اختصاص ‌داده‌اند و می‌توانند در کاهش آمار بیکاری و رشد اقتصادی موثر باشند، این در حالی است که امروز ما ۴۳۴ معدن کوچک سنگ‌آهن داریم که آسیب‌پذیر و به‌طور دائم در حال تعطیلی و فعال شدن هستند.
نایب‌رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران با تاکید بر اینکه فرصتی برای یکی شدن معادن کوچک وجود ندارد، خاطرنشان کرد: به‌دلیل مواردی که به آنها اشاره کردیم، معادن و بنگاه‌های کوچک معدنی شرایطی برای تجمیع و ادغام ندارند. آنها اغلب تبدیل به بنگاه‌های کوتاه‌مدت می‌شوند، در حالی ‌که ماهیت فعالیت معدنی بلندمدت است و پروژه‌های معدنی باید بتوانند به سمت توسعه پیش بروند.

تفاوت ماهیت بنگاه‌های بزرگ و کوچک

غرقی درباره وضعیت کشور برای ادغام عمودی نیز گفت: این مدل به‌گونه‌ای است که طی آن بزرگ‌ترها کوچک‌ترها را تملیک می‌کنند؛ اما این هم به‌واسطه تفاوت ماهیت بنگاه‌های بزرگ و کوچک و نحوه سرمایه‌گذاری در عمل امکان‌پذیر نیست. یعنی نمی‌توانیم بگوییم یک واحد بزرگ به روش خود مجموعه‌ای از بنگاه‌های کوچک را هم اداره کند. به‌واسطه ساختار سرمایه گوناگون و مدیریت متفاوتی که بنگاه‌های بزرگ دارند، در عمل امکان مدیریت بهینه و بهره‌وری ذخایر معادن کوچک در آنها وجود ندارد. او تاکید کرد: در اصل هم به سمت مدیریت و تملک نمی‌روند به این دلیل که این کار در عمل اقتصادی نیست و ساختارهایشان با یکدیگر متفاوت است.
نایب‌رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران در پایان سخنان خود گفت: آنچه در بخش معدن برای ادغام ضروری است اینکه باید اول ‌از همه معادن کوچک به رسمیت شناخته شوند. امروز کارگروه راه‌اندازی و احیای معادن کوچک این رسالت را بر عهده دارد که امیدواریم بتواند به‌خوبی پیش برود. در این ‌بین مهم‌ترین مسئله رویکرد دولت است که باید هم‌راستا با منافع بنگاه‌های کوچک هم باشد.

ادغام عملی نیست

حسن حسینقلی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان سرب و روی ایران با بیان اینکه ادغام در ایران تجربه موفقی نبوده، به  صمت  گفت: ادغام در برخی بخش‌های صنعت انجام ‌شده، اما به این دلیل که ایرانی‌ها هنوز کار گروهی را یاد نگرفته‌اند به‌هیچ‌وجه موفق نبوده است. در واقع ما فوتبالیست‌های خوبی نیستیم اما کشتی‌گیرهای خوبی هستیم؛ به این معنی که کار فردی را می‌توانیم خوب انجام دهیم اما در کار گروهی موفق نیستیم. ما نه آموزش کافی برای کار گروهی دیده‌ایم و نه اعتقاد کافی به آن داریم. وقتی هم تضاد منافع پیش می‌آید، همه احساس ریاست می‌کنند و دوست دارند دستور بدهند.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان سرب و روی ایران با اشاره به اینکه در ایران شراکت مفهومی ندارد، گفت: شراکت بی‌معنا است؛ مگر اینکه منافعی برای فرد وجود داشته باشد. همچنین کسی که منابع مالی ندارد، نمی‌تواند با یک فرد پولدار شریک شود. همین اتفاق در شرکت‌های تعاونی در کشور ما رخ ‌داده است. در این شرکت‌ها اغلب ۷ نفر با سهم ۱۴ درصدی حضور دارند، حال با مطالعات میدانی متوجه می‌شویم که از تمام شرکت‌های تعاونی تعداد زیادی شکست‌ خورده‌اند، چون شرایط مساوی نداشته‌اند.

فعالان کوچک با هم کنار نیامدند

حسینقلی با اشاره به وضعیت معادن کوچک در بخش سرب و روی گفت: فعالان این حوزه سعی کردند کنسرسیومی ایجاد کنند؛ بنابراین مطرح کردیم که معادن آهنگران، زنجان و… را تجمیع کنیم و به‌ تمامی واحدها مواد اولیه ارائه دهیم. در این زمینه دوندگی و تلاش‌های زیادی کردیم، اما از آنجایی ‌که فعالان کوچک معدنی با یکدیگر کنار نیامدند در عمل چنین اتفاقی نیفتاد.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان سرب و روی ایران با اشاره به ادغام در معدن مهدی‌آباد نیز گفت: وقتی موضوع ادغام معدن مهدی‌آباد مطرح شد، همه استقبال کردند که سهامی را خریداری کنند، اما کل بخش سرب و روی کشور تنها توانستند ۵ درصد سهام آن را بخرند و در واقع کسی حاضر به سرمایه‌گذاری نشد. این تعداد کم هم با اختلاف روبه‌رو شدند و همکاری لازم را نکردند. او با بیان اینکه آنچه در کشور ما انسان‌ها را به هم وصل می‌کند، تنها پول و منافع مشترک است، تصریح کرد: در واقع اگر منافع مشترکی وجود داشته باشد کار هم پیش می‌رود؛ در غیر این صورت نمی‌شود هیچ کاری کرد.

تجمیع در احداث واحد فرآوری

حسینقلی با اشاره به اهمیت شکل‌گیری یک واحد فرآوری برای معادن کوچک گفت: اگر معادن کوچک یک واحد فرآوری احداث کنند، سود بیشتری هم به‌دست می‌آورند. در این روند دیگر لازم نیست به‌صورت جداگانه هزینه و سرمایه زیادی را صرف فرآوری کنند. او تاکید کرد: در کنار هزینه و فناوری به مدیریت هم نیاز داریم. در واقع اگر پول کافی و دانش روز را هم داشته باشیم، اما مدیریت‌مان ضعیف باشد، نمی‌توانیم به نتایج مطلوب در بحث ادغام دست پیدا کنیم. او تاکید کرد: اگر چنین تفکری در ایران باشد بسیار عالی است اما متاسفانه در این حوزه بسیار ضعیف هستیم.
رئیس اتحادیه صادرکنندگان سرب و روی ایران با اشاره به تفاوت معادن کوچک نیز گفت: ادغام واحدهای کوچک مفهومی ندارد؛ به این دلیل که قیمت معادن و ارزش آنها متفاوت است. برای معدنی که هنوز کار اکتشاف به‌درستی در آن انجام نشده و معلوم نیست چقدر ماده معدنی دارد، کسی نمی‌تواند قیمت‌گذاری کند. آنچه در ادغام مهم است اینکه باید با شرایط مشخص و روشنی به این مهم دست پیدا کنیم و به‌طور حدسی نمی‌شود کاری را پیش برد.

کلام آخر

به باور کارشناسان در بخش معدن می‌توان از دو نوع ادغام افقی و عمودی سخن گفت. ادغام افقی به همسان‌سازی کوچک‌ترها می‌پردازد تا هزینه‌ها کمتر، بنگاه‌ها رقابت‌پذیرتر و قدرت چانه‌زنی‌شان در مقابل دولت بیشتر شود. منظور از ادغام عمودی هم تملک یک شرکت کوچک‌ ازسوی یک شرکت بزرگ‌تر برای کمک به کوچک‌ترها است.
برای ادغام به زیرساخت‌های قانونی، شرایط اقتصادی شفاف و رسمیت یافتن بنگاه‌های کوچک‌تر در اقتصاد، مدیریت و روحیه کار جمعی نیاز داریم. به باور کارشناسان علاوه بر اینکه فرهنگ کار جمعی در ایران وجود ندارد و همه می‌خواهند رئیس باشند، مسئله دیگر سیاست‌های دولت است. عوارض صادراتی بالا و یکدستی سیاست‌گذاری‌ها برای بنگاه‌های بزرگ و کوچک باعث شده کوچک‌ترها نتوانند کار چندانی انجام داده و مدام با تعطیلی یا توقف کار روبه‌رو شوند. این موارد باعث شده هرچند ادغام به نفع بنگاه‌های کوچک معدنی است، اما در عمل نتواند موفقیت‌آمیز باشد.