ژئوپارک‌ها، گامی به سوی توسعه اقتصادی
گردشگری سبز، به این معنی است که گردشگران و فعالان صنعت گردشگری، رفتار مخل آسایش و آرامش طبیعت انجام ندهند.
در گردشگری سبز، این مردم هستند که به داشته‌ها و پدیده‌های اطراف احترام می‌گذارند و برای آنها ارزش قائل می‌شوند چراکه با حفاظت از پدیده‌های طبیعی می‌توان انتظار شکوفایی اقتصادی را داشت. یکی از رویکردهای نوین در مباحث گردشگری سبز، توسعه ژئوپارک‌هاست. ژئوپارک‌ها، محدوده‌های زمین‌شناسی مشخصی هستند که می‌توانند باعث جذب گردشگران شوند. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، وظیفه شناسایی محدوده‌های ظرفیت‌دار ژئوپارک را دارد و بحث‌های حفاظتی سایت‌های طبیعی و ژئوسایت‌ها در محدوده ژئوپارک نیز بر عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است.
در ادامه، رضا جدیدی، معاون دفتر برنامه‌ریزی فناوری اطلاعات و بودجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، در گفت‌وگو با صمت ضمن معرفی مهم‌ترین ژئوپارک‌ها در ایران به نقش آنها در توسعه اقتصادی اشاره می‌کند.
در ابتدا مفهوم ژئوپارک را برای ما توضیح بدهید؟
ژئوپارک به یک محدوده جغرافیایی مشخص گفته می‌شود که در آن پدیده‌های شاخص و منحصر به فرد زمین‌شناسی نمود یافته است، علاوه بر این مشخصه باید در این محدوده پدیده‌های فرهنگی و تاریخی نیز قابل شناسایی باشد اما آنچه در ژئوپارک شدن یک مجموعه بسیار تاثیرگذار است مشارکت جامعه محلی برای بهبود وضعیت اقتصادی آنجاست. فراموش نکنیم که پدیده‌های فرهنگی، ساخته دست بشر هستند اما پدیده زمین‌شناسی، هنر دست طبیعتند. در ایران، قشم تنها ژئوپارک ثبت شده کشور در یونسکو است و سایت‌های بی‌نظیر زمین‌شناختی و زیستی مانند جنگل حرا، دره ستارگان، دره تندیس‌ها، غار نمکدان و چاه‌کوه جزو مهم‌ترین میراث این ژئوپارک به شمار می‌روند. در کنار این مهم، قشم یک پیشینه فرهنگی تاریخی قابل توجه دارد. قشم و جزایر اطراف آن یعنی جزیره هنگام و جزیره لارک، جامعه محلی فعالی دارند که آگاهانه برای توسعه گردشگری سبز تلاش می‌کنند.
ضرورت تاسیس ژئوپارک‌ها از چه زمانی احساس شد؟
وظیفه حاکمیتی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، انجام بررسی‌های زمین‌شناسی و مطالعات روی آنها و اکتشاف مواد معدنی است. یکی از کاربردهای زمین‌شناسی، شناسایی ظرفیت‌های ژئوپارک در کشور است. برنامه ژئوپارک‌ها از سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶ خورشیدی) در برنامه بین‌المللی علوم زمین یونسکو، مطرح شد. سازمان زمین‌شناسی ایران نیز نزدیک به ۲ دهه است که مطالعات ژئوپارک و ژئوتوریسم را در دستور کار قرار داده که خروجی‌های آن پیمایش ملی مناطق مستعد زمین گردشگری است. تا پایان سال ۹۶ و ۳ ماه نخست سال ۱۳۹۷، ۳۱ منطقه برای ایجاد ژئوپارک‌ها در مقیاس جهانی معرفی شد.
تفاوت ژئوتوریسم یا زمین گردشگری با ژئوپارک چیست؟
ژئوتوریسم یا زمین گردشگری زیرمجموعه‌ای از گردشگری طبیعت‌محور است. در واقع ژئوتوریسم فعالیت آگاهانه و مسئولانه‌ای است که با هدف افزایش دانش علمی هنگام گردش در پدیده‌های زمین‌شناسی انجام می‌شود اما ژئوپارک، محدوده‌ای جغرافیایی است که دارای پدیده‌های ارزشمند زمین‌شناختی با عنوان «ژئوسایت» و همچنین سایت‌های تاریخی، فرهنگی است. در واقع ژئوتوریسم مهم‌ترین فعالیتی است که در محدوده ژئوپارک اتفاق می‌افتد. البته در خارج از محدوده ژئوپارک و در یک ژئوسایت هم این فعالیت می‌تواند انجام شود. این نوع گردشگری در ۲ دهه گذشته مورد توجه سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور قرار گرفته که خروجی‌های این سازمان در این زمینه شامل برگزاری کنفرانس‌ها، فیلم‌ها و چاپ اطلس‌های ملی است. ما در سازمان ۲ عنوان اطلس ملی «ظرفیت‌های ژئوتوریسم و ژئوپارک ایران» را چاپ کردیم. علاوه بر این، کارهای زیربنایی و کتاب‌های مختلف در این حوزه منتشر شده است. محتوای آموزشی دوره‌های ژئوتورلیدرها نیز در سازمان زمین‌شناسی آماده شده است. این فعالیت‌ّها در واقع کارهای زیربنایی و علمی است که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، آنها را انجام دادهاست.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، متولی نظارت بر فعالیت مراکز گردشگری است. آیا این سازمان در تاسیس و عملکرد ژئوپارک‌ها نیز مسئولیتی بر عهده گرفته است؟
سازمان گردشگری، منبع صدور ثبت آثار طبیعی و تاریخی است و در واقع نقش بهره‌برداری از سایت‌های گردشگری را دارد. در داخل هر ژئوپارک، نشانه‌های سایتی به نام ژئوسایت وجود دارد یعنی سایت‌های طبیعی که ارزش علمی، آموزشی و زیباشناختی دارند. یکی از وظایف سازمان میراث فرهنگی، حمایت و پاسداری از ژئوسایت‌ها، سایت‌های طبیعی و آثار تاریخی- فرهنگی (اعم از ملموس و ناملموس) در محدوده ژئوپارک‌ها و ثبت آنهاست. همچنین بررسی، تصویب و نظارت بر طرح‌های گردشگری درون محدوده ژئوپارک بر عهده این سازمان است.
آیا متولی اداره ژئوپارک‌ها سازمان گردشگری است یا این سازمان می‌تواند آن را به بخش خصوصی واگذار کند؟
ژئوپارک‌ها در آغاز راه، نیازمند حمایت دولت و حاکمیت محلی هستند اما در ادامه و در حالت ایده‌آل، به وضعیت خودگردان می‌رسند، به گونه‌ای که هم موجب ارتقا و توسعه اقتصادی جوامع محلی می‌شوند و هم می‌توانند با کسب درآمد، هزینه‌های جاری خود را پوشش دهند. همانگونه که اشاره شد ظرفیت‌سنجی، شناسایی و معرفی مناطق مستعد بر عهده سازمان زمین‌شناسی است. تدوین برنامه حفاظت و بهره‌برداری از ژئوسایت‌ها در هر ژئوپارک بر عهده مدیریت ژئوپارک است. اداره ژئوپارک از سوی بالاترین مقام حاکمیتی در هر استان انجام می‌شود یا اینکه از طرف آن مقام به مدیریت ژئوپارک که می‌تواند هیات امنایی از سازمان‌ها و نهادهایی که نقش کلیدی در منطقه دارند، تفویض اختیار می‌شود. بدون تردید بخش خصوصی می‌تواند در زمینه انجام فعالیت‌ها و خدمات درون ژئوپارک و بهره‌برداری از آنها ورود کند.
درباره پروژه‌های ژئوپارک در ایران بیشتر توضیح بدهید؟
محدوده قشم به دلیل مسائل و مشکلات مدیریتی، در سال ۱۳۹۲ از فهرست جهانی ژئوپارک‌ها خارج شد اما کمتر از ۲ سال یعنی در سال ۱۳۹۴ با روی کار آمدن مدیریت جدید مناطق آزاد قشم، رویکرد پیوستن قشم به شبکه جهانی ژئوپارک‌ها دوباره مطرح شد. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، در مسیر مستندسازی‌ها بسیار تلاش کرد تا اینکه در سال ۱۳۹۶ قشم دوباره جهانی شد. مطالعات روی ژئوپارک و ژئوتوریسم در داخل کشور، از سال ۱۳۹۵ به‌صورت سیستماتیک شکل گرفت و در مناطقی از کشور پروژه‌ها را فعال کردیم. استان لرستان دربرگیرنده یکی از این پروژه‌هاست. درحال‌حاضر ۲ ژئوپارک ارس و طبس از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور پیشنهاد شده که در مقیاس ملی هستند. علاوه بر این، در منطقه سبزوار، شهرستان فردوس، تربت حیدریه و خوزستان نیز ظرفیت‌یابی اولیه انجام شده است. فراموش نکنیم که نخستین گام برای حرکت در مسیر توسعه ژئوپارک جهانی، ایجاد ژئوپارک‌های ملی است.
به نظر شما ژئوپارک‌ها تا چه میزان در جذب گردشگر داخلی و خارجی تاثیرگذارند؟
ژئوپارک‌ها، یک رویکرد نوین از گردشگری طبیعت‌محور به شمار می‌روند. به عبارت دیگر برند مقصد گردشگری در جهان هستند که از طرف سازمان یونسکو به کشورها داده می‌شود. وقتی برند جهانی به یک منطقه داده می‌شود گردشگران، زیادی به آن منطقه جذب می‌شوند. هم اکنون ۱۴۰ ژئوپارک از ۳۸ کشور در جهان وجود دارد که سهم ما از این تعداد فقط ژئوپارک قشم است. چین در این زمینه بسیار قوی عمل کرده و تعداد زیادی ژئوپارک ملی و جهانی دارد. آمار اقتصادی و ورود گردشگر به این کشور بسیار قابل توجه است و از این راه درآمد قابل توجهی عاید آنها شده است. اگر به ژئوپارک جهانی قشم نظری بیندازیم مشاهده خواهیم کرد که این محدوده پس از قدم گذاشتن در این مسیر از لحاظ اشتغالزایی دچار تحول مثبت شده است. تا ۱۰ سال پیش مردم در جزایر قشم در یک سطح معمولی زیست می‌کردند، در حالی که هم‌اکنون از تولید صنایع دستی و فروش خوراک‌های سنتی، یک نوع جنب و جوش اقتصادی در این جزیره ایجاد شده است. فراموش نکنیم که یکی از اهداف ژئوپارک‌ها توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن است.
این امکان وجود دارد که ژئوپارک‌ها را در محدوده‌های معدنی هم بنا کرد؟
دو مفهوم ژئوتوریسم معدنی و ژئوپارک‌های معدن‌محور وجود دارد. وقتی گرداگرد یک محدوده جغرافیایی، پدیده‌های منحصر به فرد زمین‌شناسی یا معدنی وجود داشته باشد می‌توان آن را به ژئوپارک تبدیل کرد، مشروط به اینکه جامعه پیرامون آن منطقه آماده باشد. گردشگری معدنی در تمام جهان مرسوم است، البته بیشتر در معادن متروک و معادنی که ذخایر معدنی آنها استخراج شده است. جذب گردشگر برای معادنی که فعالیت می‌کنند توجیه اقتصادی چندانی ندارد زیرا باید یک فاز را تعطیل کرد و آنجا را برای جذب گردشگران ایمن ساخت.