پوست و هسته معادن هم خوردنی است

داستان گلابی خوردن پینوکیو را به یاد دارید؟ همه داستان از جایی شروع شد که پدر ژپتو به دنبال اذیت و آزارهای پینوکیو بازداشت شد؛ عروسک چوبی به اجبار یک شب سخت را به تنهایی و بدون غذا گذراند و در آخر هم پاهایش در آتش شومینه سوخت.

صبح هنگام، پیرمرد نجار به خانه بازگشت و از پینوکیو خواست تا در را برایش باز کند اما عروسک داستان نتوانست و با تمام وجود زمین خورد. در این هنگام تنها چیزی که به ذهن پینوکیو رسید این بود که پاهایش را گربه خورده است. ژپتو فکر کرد این هم یکی دیگر از حقه‌های پینوکیو است. برای همین از پنجره وارد خانه شد اما وقتی دید پینوکیو واقعا پا ندارد، جا خورد. او را ناز و نوازشش کرد و گریه‌کنان پرسید چه شده؟ پینوکیو چند دقیقه‌ای حرف زد اما پدر ژپتو از پرت و پلاگویی‌های او چیزی نفهمید. فقط فهمید پینوکیو خیلی گرسنه است. از جیبش ۳ تا گلابی که برای صبحانه خودش آورده بود، درآورد و به پینوکیو داد. اما پینوکیو گفت پوست آنها را بکند. ژپتو گفت: «نمی‌دانستم این قدر ایرادگیر هستی. در این دنیا آدم باید عادت کند همه چیز بخورد. چون چه می‌داند بعدها چه بلایی سرش می‌آید. » بعد پوست گلابی‌ها را کند ولی آنها را گوشه میز گذاشت. وقتی هم که پینوکیو گلابی‌ها را دو لپی خورد، نگذاشت او هسته‌های گلابی را دور بریزد و آنها را هم کنار پوست‌های گلابی گذاشت. پینوکیو گفت: «باز هم گشنه‌ام است. » ژپتو گفت: «اما هیچ دیگر چیزی نداریم بخوری غیراز این پوست و هسته گلابی‌ها. » پینوکیو که دید هیچ چاره‌ای ندارد گفت: «باشد همین‌ها را می‌خورم. » و تند تند پوست و هسته گلابی‌ها را خورد. این داستان را می‌توان در معادن هم مشاهده کرد.

تغییر نگاه به پوست معادن
روزگاری بود که ذخایر معدنی سرشار، زمین را پر کرده و کافی بود بتوانی یکی از این ذخایر را کشف کنی تا بتوانی با هزینه‌ها و زحمت‌هایی به نسبت اندک، درآمدهای زیادی به‌دست آوری. این ذخایر سرشار و پربار باعث می‌شدند تا استخراج با وسایل و تجهیزات قدیمی هم سودآور باشند. در این میان، هنوز هم راه زیادی تا حالت ایده‌آل معدنکاری باقی مانده بود. قیمت‌ها در حال رشد بودند و وسایل و تجهیزات جدیدی هم متولد می‌شدند تا کار استخراج به بیشترین سرعت، سهولت و سودآوری خود برسد. شاید تا همین مرحله بود که داستان گلابی بدون پوست خوردن در معادن هم دیده می‌شد. معدنکاران، میوه‌های نوبرانه و درشت زمین را استفاده می‌کردند و پوست‌ها و حتی میوه‌های کوچک‌تر را کنار می‌گذاشتند. شاید فراوانی نعمت آنها را بدعادت کرده بود. با این حال، دوران ایرادگیری معدنکاران به پایان رسیده است. دیگر ذخایر معدنی به فراوانی و غنای گذشته خود نیستند و قیمت‌های فروش محصولات معدنی هم به پایین‌ترین سطوح چند سال گذشته خود رسیده است. آنها اکنون باید به فکر بازگشت و استفاده دوباره از پوست و هسته‌های معدنی کنار گذاشته شده (باطله‌های معدنی انبار شده) باشند؛ پوست و هسته‌هایی که حجم آنها در معادن بزرگ و قدیمی جهان بسیار قابل توجه است. حتی در معادن بزرگ ایران هم بخش قابل‌توجهی از فضا را به خود اختصاص داده‌اند. کافی است در محوطه معادن بزرگی مانند سرچشمه، انگوران، چادرملو و گل‌گهر قدم بزنید تا با مشاهده تپه‌های بزرگ باطله و سدهای پهناوری که باطله‌های پشت آنها انبار شده‌اند، به این سخن ایمان بیاورید. نکته امیدوارکننده برای معدنکاران، رشد فناوری‌ها است که باعث شده، استفاده دوباره از این باطله ها، سودآور باشد.

گنج نهفته در باطله‌ها
در حال حاضر که هزینه اکتشاف و استخراج معادنی چون سنگ‌آهن با توجه به قیمت فروش ماده معدنی و سایر مسائل، باعث شده که سود معدنکاری به حدود صفر برسد، می‌توان از بازیافت سد باطله برخی معادن به محصولی بی‌دردسر دست یافت که نه به خردایش نیاز دارد و نه آسیاب و نه سایر فرآیندهایی که به تولید کنسانتره می‌انجامد. این سخنان را یکی از فعالان اکتشاف و استخراج مواد معدنی (به ویژه سنگ‌آهن) کشور در گفت‌وگو با صمت مطرح کرد. به گفته رضا موسوی، علاوه بر اینکه در باطله‌های هر معدن، عیار چشمگیری از عناصر همان معدن وجود دارد، می‌توان عناصر غیرقابل انتظار دیگری هم در آنها پیدا کرد. به عنوان مثال، در سد باطله برخی از کارخانه‌های معادن مس که هزاران تن باطله معدنی در آنها جمع شده، می‌توان آهن هم یافت که گاهی عیار آنها به ۲۰ و حتی ۳۰ درصد هم می‌رسد. وی ادامه داد: این در حالی است که بسیاری از فعالان معدنکاری حوزه سنگ‌آهن، اکنون و با تلاش بسیار (در فعالیت‌های اکتشاف و بهره‌برداری) موفق به استخراج هماتیت عیار ۳۸ می‌شوند. این عیار نه چندان بالا در صورتی است که هزینه‌های بیشتری نسبت به محصولات معدنی تولید شده با استفاده از باطله‌های قدیمی دارند. به گفته موسوی، شاید بازیافت آهن موجود در سدهای باطله کنونی (با عیار ۲۰ تا ۳۰ درصد) بسیار به‌صرفه‌تر از بهره‌برداری از یک معدن سنگ‌آهن دارای عیار ۵۰ تا ۶۰ درصد باشد (به دلیل نیاز نبودن به فعالیت‌های اکتشاف، بهره‌برداری، باطله‌برداری، استخراج، فرآوری، خردایش و بسیاری فرآیندهای دیگر). این فعال معدنی، مزیت دیگر بهره‌برداری از باطله‌ها را همگن بودن آنها دانسته و می‌گوید: در بسیاری از معادن شاهد آن هستیم که عیار ذخایر دچار نوسان هستند و به طور تدریجی و در طول زمان کاهش می‌یابند. با این حال، گاهی هم میزان عیار افزایش می‌یابد یا در برهه‌ای از زمان دچار تزلزل می‌شود. با این حال، به طور معمول، در سدهای باطله شاهد چنین موضوعی نیستیم و میزان عیار آنها برای مدت طولانی تری در یک سطح باقی می‌ماند. این وضعیت باعث می‌شود که برنامه‌ریزی تولید با سهولت و اطمینان بیشتری انجام شود.

گنجینه‌ای از عناصر مختلف
موسوی معتقد است عیار بالای سنگ‌آهن را می‌توان در بسیاری از سدهای باطله (معادن سنگ‌آهن یا فلزات دیگر) مشاهده کرد و برای اثبات این موضوع به تجربه مستقیم خود اشاره می‌کند: «در سال ۸۷ و زمانی که دوران کارآموزی خود را سپری می‌کردم، به مطالعه یک معدن مس کوچک در مزرعه اهر پرداختم که در حال حاضر ده‌ها هزار تن باطله در سد باطله آن وجود دارد. در آن زمان و با بررسی‌ها و آزمایش‌های انجام شده به این موضوع پی بردیم که عیار عنصر آهن در این باطله‌ها بین ۲۸ تا ۳۰ درصد است. »وی، وجود عناصر غیرمعمول (نسبت به تولیدات اصلی یک معدن) در باطله‌های معدنی را یک موضوع طبیعی می‌داند و تشریح می‌کند: بسیاری از محموله‌های مواد معدنی، دارای عناصر فرعی دیگری هستند که گاهی این عناصر طلا، نقره یا عناصر گرانبهای دیگری هستند. با توجه به آنکه تمامی معدنکاران توانایی جداسازی این عناصر را ندارند، آنها را به همراه محموله اصلی به فروش می‌رسانند و در مقابل، مبالغی بالاتر از نرخ معمول فروش را در مبادلات خود به‌دست می‌آورند. به این مبالغ مازاد، «جایزه» گفته می‌شود. این کارشناس و فعال معدنی اظهار می‌کند: فرآوری دوباره باطله‌های معدنی را می‌توان در معادن مختلف انجام داد اما پیش از آن نیاز است که پساب خروجی آنها را بررسی کرد. در این بررسی و تحلیل مشخص می‌شود که چه عناصری را می‌توان در آن سد باطله پیدا کرد و حتی چه مواد مزاحمی، مانع فرآوری می‌شوند. به عنوان مثال ممکن است در باطله برخی از معادن، عناصر نادر خاکی را هم کشف کرد که نیاز به آنها به شدت در حال افزایش است. در برخی از سدهای باطله هم ممکن است شاهد وجود مواد مزاحمی مانند گوگرد و سولفور باشیم که کیفیت محصول معدنی تولیدی را کاهش داده یا ارزش اقتصادی آن را از بین می‌برد.