معدنکاران زغال‌سنگ در سال‌های اخیر با مشکلات عدیده‌ای رو‌به‌رو بوده‌اند که از جمله آنها می‌توان به نبودن روشی شفاف برای تعیین نرخ زغال‌سنگ، وجود خریدار انحصاری، مطالبات معوق معدنکاران زغال‌سنگ، هزینه‌های بالای استخراج معادن و استفاده از فناوری و ماشین‌آلات سنتی اشاره کرد.
علاوه‌بر این چالش‌ها، مصرف‌کنندگان داخلی زغال‌سنگ نیز بر این باورند که کیفیت زغال‌سنگ داخلی، استانداردهای فنی موردنظر را برای فرآیند تولید فولاد به روش کوره بلند تامین نمی‌کند. از سوی دیگر مسائل و مشکلات موجود در حوزه معدنکاری زغال‌سنگ از جمله چگونگی واگذاری معادن دولتی، سرمایه‌گذاری در این بخش را با دست‌اندازهای جدی رو‌به‌رو کرده است.
به گزارش صمت به نقل از روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «بررسی چالش‌های معدنکاری زغال سنگ ایران» ضمن واکاوی چالش‌های حوزه معادن زغال‌سنگ، راهکارهایی برای رفع مشکلات این بخش ارائه کرده است. تدوین اجرای استراتژیک جامع معادن و صنایع وابسته به زغال‌سنگ برای ایجاد فضای امن سرمایه‌گذاری، تدوین روشی شفاف برای قیمت‌گذاری زغال‌سنگ از سوی کارگروه‌های تخصصی و مستقل، استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی واقعی در استخراج و فرآوری زغال‌سنگ، کنترل موردی تعرفه واردات زغال‌سنگ، حمایت دولتی از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ در کاهش هزینه‌های تولید و افزایش بهره‌وری، حمایت از توسعه صنایع مصرف‌کننده زغال‌سنگ و تنوع‌بخشی به سبد انرژی کشور به‌منظور خروج بازار مصرف زغال‌سنگ کشور از حالت انحصاری و امکان ورود به بورس کالا از جمله راهکارهای ارائه شده در این زمینه به‌شمار می‌روند.
برمبنای گزارش ارائه شده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی با عنوان «چشم‌انداز انرژی جهان ۲۰۱۷»، در سال ۲۰۴۰ میلادی علاوه بر سرمایه‌گذاری کشورهای پیشتاز با حمایت‌های دولتی در عرصه منابع انرژی تجدیدپذیر، دست کم تا ۳ دهه آینده همچنان از سوخت‌های فسیلی از جمله زغال‌سنگ استفاده خواهد شد و جزو مهم‌ترین منابع تامین انرژی دنیا باقی می‌مانند. همچنین این گزارش پیش‌بینی می‌کند میزان تولید برق به وسیله زغال‌سنگ تا سال ۲۰۴۰ میلادی با رشد ۱۰ درصدی همراه خواهد بود و از ۴۱/۹ تریلیون کیلوولت ساعت در سال ۲۰۱۵ میلادی به ۳۹/۱۰ تریلیون کیلووات ساعت در سال ۲۰۴۰ میلادی خواهد رسید. بنابراین تا ۳دهه آینده، زغال‌سنگ یکی از منابع اصلی تولید برق جهان به شمار می‌آید و سرمایه‌گذاری برای استخراج این ماده معدنی همچنان ادامه دارد. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد متوسط میزان تولید جهانی از معادن زغال‌سنگ درحال‌حاضر ۰/۸ درصد ذخایر معدنی است که این میزان در ایران حدود ۰/۱ درصد یا به‌عبارتی یک‌هشتم تولید جهانی است.
چشم‌انداز معادن زغال‌سنگ
بررسی‌ها حاکی از آن است که سهم زغال‌سنگ در تغییرات آب و هوایی با به خطر انداختن سلامت عمومی(آلودگی هوا) و محیط‌زیست افزایش یافته است.
این عوامل باعث شده‌اند دولت‌ها قوانین و سیاست‌های سختگیرانه‌ای برای استفاده از زغال‌سنگ وضع کنند و مجموع این سیاست‌ها تاثیر جدی بر سرمایه‌گذاری در این حوزه ایجاد کرده است. حذف تدریجی زغال‌سنگ به‌عنوان یک منبع انرژی در کشورهای توسعه‌یافته از نظر اقتصادی توجیه‌پذیر است و کنار گذاشتن این ماده به‌عنوان منبع انرژی در کشورهای در حال توسعه بدون همکاری و مشارکت کشورهای توسعه‌یافته بعید به نظر می‌رسد اما سیاست‌های راهبردی در حوزه زغال‌سنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه‌گذاری و توسعه بخش زغال‌سنگ از یاد رفته است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاست‌های توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده که تنها تولیدکننده‌های فولاد به روش کوره‌بلند به شرکت ذوب آهن اصفهان و گروه مدیکو(در حال ساخت) محدود شوند.
در این میان فعالیت معادن زغال‌سنگ کشور به‌منظور تامین ماده اولیه کارخانه تولیدی فولاد موجب اشتغالزایی برای ۳۰ هزار نفر شده که عدد قابل توجهی است. از طرفی، نبود نیروگاه‌های زغالی در کشور، عمده مصرف زغال‌سنگ حرارتی را کاهش داده و تنها بخشی به کشورهایی مانند ترکیه صادر می‌شود. از سوی دیگر نبود استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در این بخش و به‌طور خاص معادن زغال‌سنگ شده است. کشورهای توسعه‌یافته، چشم‌انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده‌اند و با سیاست‌های راهبردی، مسیر سرمایه‌گذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص می‌کنند. با این حال باید توجه کرد که تنها کاربرد زغال‌سنگ، تولید انرژی و فولاد نیست. تمرکز بر کاربردهای دیگر زغال‌سنگ، اهمیت استخراج این ماده معدنی را نشان می‌دهد و می‌تواند بخشی از چالش‌های معدنکاران را رفع کند. از سوی دیگر به‌دلیل استفاده محدود در کاربردهای با ارزش افزوده بالا، امکان تحقق سیاست‌های مبتنی بر توسعه پایدار فراهم می‌شود.
چالش‌های معدنکاری
زغال‌سنگ از جنبه کاربردی به ۳نوع زغال‌سنگ حرارتی، کک‌شو(متالورژیکی) و زغال‌سنگ با قابلیت تبدیل به نفت و گاز تقسیم می‌شود. عمده مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ؛ نیروگاه‌ها و کارخانه‌های فولادسازی هستند. مهم‌ترین کاربرد زغال‌سنگ در جهان مربوط به نیروگاه‌هاست و از دیدگاه انرژی، چشم‌اندازهای بسیار زیادی برای استفاده از این فرآورده معدنی تدوین شده که استراتژی کشورها برای مصرف آن در حوزه انرژی را نشان می‌دهد.
در ایران باتوجه به وجود منابع سرشار نفت و گاز و سیاست‌های کلی کشور، رغبتی برای تاسیس و سرمایه‌گذاری در ساخت نیروگاه‌های زغال‌سوز وجود نداشته و تنها یک پروژه نیروگاهی زغال‌سوز در کشور در حال اجراست و آغاز عملیات اجرایی و بهره‌برداری از آن، منوط به تامین سرمایه پروژه است اما زیرساخت‌های نیروگاه به طور عمده عملیاتی شده است.
از دیدگاه انرژی در ایران، اهمیت چندانی به زغال‌سنگ داده نشده و عمده مصرف زغال‌سنگ کک‌شو فقط در کارخانه ذوب‌آهن اصفهان است که در آن به روش کوره‌بلند، فولاد و محصولات فولادی تولید می‌شود. این در حالی است که وجود خریدار انحصاری زغال‌سنگ کک‌شو برای معدنکاران زغال‌سنگ مشکلات عدیده‌ای را ایجاد کرده و ضمن ممکن نبودن ورود زغال‌سنگ به بورس کالا، اختلاف نظرهای زیادی در قیمت‌گذاری این ماده معدنی وجود داشته است. از مهم‌ترین چالش‌های ۵ سال گذشته معدنکاران زغال‌سنگ می‌توان به نبود معیار شفاف برای تعیین نرخ زغال‌سنگ، ایمنی پایین معادن، به‌کار نگرفتن فناوری و ماشین‌آلات روز در بهره‌برداری از معادن برای تولید کنسانتره زغال‌سنگ با کیفیت قابل قبول و ویژگی‌های زمین‌شناسی معادن زغال‌سنگ ایران اشاره کرد.
راهکارها
ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در کشورهای دارای معادن زغال‌سنگ، حمایت‌های متنوعی از معدنکاران زغال‌سنگ به عمل می‌آید که اعطای تسهیلات، بیمه و معافیت‌های مالیاتی از جمله این حمایت‌ها به‌شمار می‌روند. در ایران استراتژی شفاف و مدونی برای بخش معادن زغال‌سنگ و صنایع وابسته به آن وجود ندارد و همین موضوع ادامه حیات این معادن را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.
تهیه و تدوین استراتژی بخش معدن و روشن شدن وضعیت معدنکاری زغال‌سنگ در کشور می‌تواند در تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها موثر باشد. در این میان راهکارهای کوتاه‌مدتی همچون «ارائه بسته‌های حمایتی توسط دولت»، «تشکیل کارگروه مستقل برای تعیین روش شفاف قیمت‌گذاری کنسانتره زغال‌سنگ»، «کنترل تعرفه واردات و حمایت از مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ» و «مشوق‌های مالیاتی برای مصرف‌کنندگان زغال سنگ داخلی» می‌تواند موانع پیش‌روی توسعه این ماده معدنی را از میان بردارد.
براساس ارزیابی‌ها، راهکارهای بلندمدت نیز مانند «تدوین استراتژی جامع معادن و صنایع معدنی»، «واگذاری معادن زغال‌سنگ به بخش خصوصی واقعی»، «حمایت از صادرات زغال‌سنگ»، «توجه به سایر کاربردهای زغال‌سنگ» و «تنوع‌بخشی به سبد تولید انرژی در کشور» می‌تواند پاسخگوی برخی موانع باشد.
