در سال ۱۳۶۷خورشیدی(۱۹۸۸میلادی) دانشمندان ناسا به کنگره امریکا اعلام کردند که تغییرات آب و هوایی در سراسر جهان مشهود است و در آینده، آثار ناخوشایند و خطرناکی را برای محیط‌زیست و ساکنان کره زمین به وجود خواهد آورد.
نقطه بحرانی و تاریک این اتفاق، مصرف روزافزون زغال‌سنگ برای تولید برق است که در مقایسه با سوخت‌های نفتی، بیشترین تاثیر مخرب را بر زیست‌بوم کره خاکی دارد. هر چند تاثیر منفی گاز کربنیک متصاعد شده از منابع نفتی نیز مشابه گاز کربنیک حاصل از سوخت زغال‌سنگ است، اما باید توجه کرد که گاز متصاعد شده از نیروگاه‌های زغال‌سنگ، بسیار حجیم است که تاکنون تصمیم موثری در زمینه تقلیل و کنترل آن گرفته نشده و دلیل آن هم بالا بودن هزینه‌ای است که برای این کار مورد نیاز است و مالکان نیروگاه‌ها از هزینه کردن برای آن شانه خالی می‌کنند. آثار مخرب این پدیده را به ویژه در سال‌های اخیر در تغییرات آب و هوایی و گرمایش کره زمین به وضوح شاهد بوده‌ایم. هرچند که سوخت‌های نفتی نیز گاز کربنیک تولید می‌کنند اما به دلایلی، سوخت‌های نفتی مزیت‌های زیادی نسبت به زغال‌سنگ دارند. نخستین و مهم‌ترین ویژگی منفی زغال‌سنگ در این زمینه، بالا بودن کربن آن است که در زمان سوختن، گاز بیشتری متصاعد می‌کند، به گونه‌ای که تولید یک کیلووات برق از زغال‌سنگ ۲.۴پوند گاز کربنیک تولید می‌کند اما تولید همین میزان برق از گاز طبیعی در حدود یک پوند گاز کربنیک تولید می‌کند. دیگر اینکه میزان پسماند در سوخت‌های نفتی، بسیار کمتر از زغال‌سنگ است و می‌توان از آن صرف‌نظر کرد، در صورتی که پسماندهای زغال‌سنگ شامل خاکستر و لجن دودکش نیروگاه‌هاست که حجم آنها زیاد است و دفن آنها نیز مشکلات خاص خود را دارد. لازم به یادآوری است که بهینه‌سازی مصرف سوخت با مصرف کمتر و کارآیی بالاتر در موتورهای خودروها، هواپیماها، کشتی‌ها و قطارهای راه آهن که از سوخت‌های نفتی استفاده می‌کنند، همچنان در حال پیشرفت است. حدود ۶۰۰نیروگاه زغال‌سنگی با تمرکز محلی در جهان در حال کار هستند که زیان‌های جدی به محیط‌زیست وارد می‌کنند اما ابزارهای کنترلی برای به حداقل رساندن میزان تصاعد گازهای مضر در مراحل اولیه در حال نصب بر روی آنهاست.
بهینه‌سازی مصرف سوخت‌های خانگی و کارگاه‌ها و تبدیل آنها از زغال‌سنگ به نفت سپس به گاز طبیعی، کمک زیادی به جلوگیری از تصاعد گاز کربنیک به فضا کرده است. اکنون چندین میلیون وسیله نقلیه موتوری در حال کار هستند. متخصصان در حال پژوهش برای پایین آوردن سوخت و بالا بردن کارآیی موتورها و آلایندگی کمتر خروجی اگزوزها هستند. در امریکا ۵۰درصد نیروی برق از زغال‌سنگ تامین می‌شود و نیروگاه‌های زغال‌سنگی عامل تولید ۸۰درصد گاز کربنیک تولید شده در امریکا هستند اما این کشور هم تاکنون به یک راه‌حل اقتصادی مناسب برای کاهش گازهای مضر خروجی حاصل از سوخت زغال‌سنگ در نیروگاه‌هایش نرسیده و فقط در راستای به نیم رساندن گازهای گلخانه‌ای، گاز طبیعی را جایگزین مصرف زغال‌سنگ در نیروگاه‌ها کرده است. درباره پسماند حاصل از سوخت زغال‌سنگ هم بر اساس پژوهش‌ها به طور متوسط مواد مضر و پسماندهای حاصل از مصرف زغال‌سنگ در یک نیروگاه زغال‌سنگی ۵۰۰مگاواتی در یک سال به این شرح است؛ گاز کربنیک ۳.۷میلیون تن، انیدرید سولفوریک ۱۰هزار تن، اکسیدهای ازت ۱۰هزار و ۲۰۰تن، ذرات معلق در هوا ۵۰۰تن، هیدروکربن‌ها ۲۲۰تن، جیوه ۷۷تن، آرسنیک ۱۰۰تن، سرب ۵۰تن به همراه ۲کیلو کادمیوم، ۷تن اورانیوم و ۱۵تن توریوم و بیش از ۱۲۰هزار تن خاکستر و ۱۹۳هزار تن لجن که در دودکش‌ها تولید شده و دفن آنها نیز مشکل است.
در مجموع می‌توان گفت ورود مواد مضر از یک نیروگاه زغال‌سنگی ۵۰۰مگاواتی در یک سال برابر با کارکرد ۶۰۰هزار خودرو در همان مدت است و در نتیجه، در این نوع نیروگاه‌ها برای تولید هر کیلووات برق حدود یک کیلوگرم گاز کربنیک تولید شده و وارد جو زمین می‌شود.
بهرام فرزاد / کارشناس زغال سنگ
