فیروزه ایران، جزو بهترین سنگ‌های قیمتی در جهان است. ایران منبع اصلی فیروزه آسیایی است، البته این جواهر آبی رنگ در شمال افریقا، استرالیا و سیبری یافت می‌شود و در جنوب غربی قاره امریکا نیز معادن باارزشی از این سنگ معدنی زیبا وجود دارد که قرن‌هاست سرخ‌پوستان از آنها برداشت می‌کنند.
کشورهای دیگر مثل پرو، چندین کشور در امریکای لاتین و مصر هم فیروزه دارند اما فیروزه ایران به دلیل درخشندگی و زیبایی خاص، متفاوت است. برخی از کارشناسان بر این باورند که به دلیل نبودن دستگاه‌های مناسب تراش، سنگ فیروزه از ایران به صورت خام با سود اندک به ترکیه می‌رود و از آنجا به نام این کشور در بازارهای جهانی عرضه می‌شود که ارزش افزوده زیادی برای ترک‌ها ایجادکرده و معدنکاران ایرانی را بی‌نصیب گذاشته است. این در حالی است که فعالان این حوزه می‌گویند: فرآوری سنگ فیروزه، نیاز به دانش و دستگاه‌های مجهز ندارد و کشورهایی مانند ترکیه این سنگ را خریداری کرده، دوباره برش می‌دهند و با تبلیغات گسترده برای آن بازاریابی می‌کنند؛ کاری که ما انجام نمی‌دهیم و برای آن سرمایه مشخصی را کنار نمی‌گذاریم.
فیروزه قاچاق نمی‌شود
در همین زمینه، حامد فضلیانی، مسئول دفتر فنی معدن فیروزه نیشابور در گفت‌وگو با صمت، افزود: اطلاعات رسمی و قطعی مبنی بر اینکه فیروزه خام از کشور خارج می‌شود وجود ندارد، ضمن اینکه خروج سنگ فیروزه خام از مبادی گمرکی ممنوع است. لازم به یادآوری است از مبادی غیررسمی نیز فیروزه خارج نمی‌شود. فیروزه‌تراشان خوبی در ایران فعالیت می‌کنند که می‌توان به‌جرات ادعا کرد مانند آنها در خارج از کشور وجود ندارد.
وی با بیان اینکه بخشی از فیروزه امریکایی در ایران تراش می‌خورد، تصریح کرد: در ایران تراش سنگ فیروزه باکیفیت بالایی انجام می‌شود اما کشورهایی مانند ترکیه از جنبه‌های دیگر، به این موضوع نگاه می‌کنند.
این فعال معدنی با بیان اینکه بازاریابی و تبلیغات، ارزش سنگ‌های قیمتی را افزایش می‌دهد، گفت: ترکیه، جزو بهترین کشورها در ساخت جواهرات طلا و نقره است. این کشور، فیروزه ایران را خریداری و در جواهرات کار می‌کند و این چنین ارزش افزوده آن را بالا می‌برد. از قدیم، فیروزه، در نقره استفاده می‌شد و بیشتر در انگشترهای مردانه کاربرد داشت و همین مسئله باعث شد ارزش صادراتی آن در بازارهای جهانی و داخلی کاهش پیدا کند. بدون تردید کار کردن فیروزه روی طلا ارزش افزوده آن را بیشتر خواهد کرد. بازاریابی در سطح جهانی نداریم و شرکت‌هایی که طراحی و جواهرسازی انجام می‌دهند را تقویت نکرده‌ایم و حتی در بخش گمرک مشکل داریم، به این معنا که تمام فیروزه صادراتی ایران در شهرهای مختلف باید به تهران بیاید و از آنجا ترخیص شود زیرا یک کارشناس قیمت‌گذاری جواهرات در گمرک نیشابور که فیروزه در آن تولید می‌شود، نداریم.
به گفته فضلیانی، بازار سنگ فیروزه در جهان خوب است و ظرفیت خوبی در تولید داریم که باعث شده است بازار سنگ‌های قیمتی در سطح جهان، بزرگ نباشد.
وی در پاسخ به این پرسش که علاوه بر ترکیه چه کشورهایی خواهان فیروزه ایرانی هستند، گفت: درحال‌حاضر خریداران فیروزه، محدود به کشورهای عربی و جنوب شرق آسیا شده‌اند. این کشورها آن را برای مصرف می‌خرند اما کشورهای جنوب شرق آسیا ارزش افزوده برای سنگ ایجاد می‌کنند.
این فعال معدنی با بیان اینکه برش سنگ قیمتی در تمام جهان به وسیله دست انجام می‌شود، گفت: کار دست همواره ارزشمند است و برش سنگ فیروزه به‌وسیله دست به سنگ ارزش ویژه می‌بخشد اما این سخن به معنی نبود دستگاه‌ها برای برش سنگ نیست. باید به این نکته توجه کرد که برخی از دستگاه‌های چینی برش سنگ باعث ایجاد ترک‌های ریز در فیروزه می‌شود و این ترک‌ها به مرور زمان خود را نشان می‌دهد. مسئول دفتر فنی معدن فیروزه نیشابور با اشاره به نرخ دستگاه‌های برش سنگ فیروزه، گفت: نرخ این دستگاه‌ها زیاد نیست و با ۱۵ میلیون تومان می‌توان یک دستگاه خوب را وارد کرد.
به گفته وی، تراشنده‌های سنگ فیروزه در ایران خود را با سلیقه بازارهای جهانی وفق نمی‌دهند و همواره برش‌های بیضی شکل به فیروزه می‌دهند، در حالی که اروپایی‌ها بیشتر به فیروزه ریز و مدل‌های فانتزی علاقه دارند. فیروزه درشت ایران به ترکیه می‌رود و آنجا دوباره تراش می‌خورد و در جواهرات به بازار عرضه می‌شود.
فناوری استحصال فیروزه پیچیده نیست
حسین حسین‌زاده، رئیس انجمن تخصصی معادن خراسان رضوی نیز در این زمینه در گفت‌وگو با
صمت، افزود: خام‌فروشی فیروزه از دید من بعید است. وقتی سنگ فیروزه از تونل استخراج می‌شود، باطله‌های آن را خارج می‌کنند. باید این نکته را در نظر داشت که فرآوری فیروزه مانند فرآوری دیگر محصولات معدنی نیست و نیاز به فناوری پیچیده ندارد. وی با بیان اینکه فیروزه در معدن به صورت نگین استفاده نمی‌شود، گفت: پس از استحصال فیروزه، آن را به‌صورت خام به اتحادیه فیروزه‌تراشان می‌فروشند.
وی با بیان اینکه خام‌فروشی سنگ فیروزه توجیه اقتصادی ندارد، گفت: فناوری فرآوری سنگ فیروزه چندان پیچیده نیست و به راحتی از سنگ جدا می‌شود. کشورهای دیگر مانند ترکیه، نگین درشت فیروزه را خریداری می‌کنند و به آن شکل‌های مختلفی می‌دهند. به نظر من شخصی که می‌گوید ما فیروزه را خام عرضه می‌کنیم اطلاعات چندانی از این بازار ندارد.
ترک سنگ‌های قیمتی زیر دستگاه‌های قدیمی
بهروز برنا، عضو هیات مدیره شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران در گفت‌وگو با ایسنا، افزود: فیروزه ایران، بهترین سنگ قیمتی جهان است که به دلیل کمبود امکانات و صادرات این سنگ به صورت خام، نه تنها سود کمتری نصیب کشور می‌کند بلکه این محصول ارزشمند ایرانی به نام دیگر کشورها در بازارهای جهان شناخته می‌شود.
برنا، مهم‌ترین مشکل سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی را فرآوری آنها دانست و گفت: اگر بتوان از دستگاه‌های تراش مدرن به خوبی استفاده کرد، این سنگ‌ها بازار خیلی خوبی خواهند داشت.
وی در توضیح فرآیند فرآوری سنگ‌ها گفت: سنگ معدن استخراج شده زیبایی ندارد اما تراش این سنگ‌ها که یک هنر به شمار می‌رود با جلا، شفافیت و درخشندگی، زیبایی خاصی را ایجاد می‌کند.
به گفته برنا، مشکل بخش فرآوری، این است که دستگاه‌هایی در آن استفاده می‌شود که کیفیت لازم را ندارند یعنی ممکن است به خوبی تراش ندهند یا روی سنگ‌ها ترک ایجاد کنند؛ بنابراین بیشتر واحدها سنگ‌های خام را به کشورهای خارجی می‌برند و در نتیجه برای آن کشورها ارزش افزوده بیشتری ایجاد می‌شود.
خام‌فروشی فیروزه ایرانی به سود ترک‌ها شد
برنا، دلیل شناخته‌شدن فیروزه ایران به نام ترکیه را خام‌فروشی دانست و اظهار کرد: در زمانی که معدنکاران توان مالی مناسب نداشتند، ترجیح می‌دانند خام‌فروشی کنند، همانطور که کرومیت و بعضی از مواد معدنی به صورت خام صادر می‌شوند. بیشتر صادرات سنگ معدنی کشور در چندین سال گذشته به صورت خام بود و این خام‌فروشی به صادرات کشور آسیب رساند.
وی افزود: فیروزه و بهره‌برداری از آن از گذشته در کشور مطرح بوده اما تجارت آن در ترکیه انجام می‌شد. به همین دلیل کلمه «ترکیوس» در زبان انگلیسی معادل فیروزه استفاده می‌شود، زیرا آنها فکر می‌کردند تجارت فیروزه در ترکیه بوده است. البته درحال‌حاضر با گسترش ارتباطات کشورها متوجه شده‌اند که فیروزه محصول ایران است.
اشتغالزایی یک خانواده با یک کیلوگرم سنگ قیمتی
معاون پیشین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با اشاره به اینکه معادن فیروزه دست بخش خصوصی است، اضافه کرد: درحال‌حاضر بعضی از این واحدها به دستگاه‌های جدید تجهیز شده‌اند تا تراش‌هایی قابل قبول و بازارپسند، ایجاد و با کشورهای دیگر رقابت کنند. اگر فرآوری‌های خوب در کشور داشته باشیم می‌توانیم از ارزش افزوده آن در مراکز دادوستد به طور مناسب بهره ببریم.
او با تاکید بر تاثیر گسترش فرآیند فرآوری در اشتغالزایی گفت: یک کیلوگرم سنگ قیمتی به همراه تهیه دستگاه تراش می‌تواند یک خانواده را در خانه، مشغول و برای یک سال اشتغالزایی کند.
سهم فیروزه ایرانی در تجارت میلیاردی سنگ‌های قیمتی جهان
به گفته معاون پیشین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، تجارت سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در جهان سالانه ۳۰۰۰ میلیارد دلار است که ایران نیز از آن بی‌بهره نیست، به طوری که جهان، ایران را با فیروزه خوب می‌شناسد؛ همانطورکه در چین بیشتر وسایل تزئینی را با یشم می‌سازند و نام چین با یشم گره خورده است. همچنانکه تانزانیت، یک نوع کانی قیمتی است که در تانزانیا وجود دارد و نام تانزانیا از آن گرفته شده است و برزیل با کانی آمازونیت معروف است.
برنا با اشاره به اینکه درحال‌حاضر استخراج معادن فیروزه در سراسر جهان با روش‌های آتش‌باری انجام نمی‌شود و به صورت مینیاتوری روی آنها کار می‌شود، افزود: برای استخراج فیروزه باید از تجهیزات و ابزارآلاتی استفاده شود که این سنگ قیمتی بدون آسیب و ترک جدا شود؛ بنابراین اگر از آتش‌باری هم استفاده شود باید کنترل شده باشد اما بیشتر سعی می‌کنند از ابزاری استفاده کنند که بخش مورد نظر را از آن جدا کنند.
به گفته عضو هیات مدیره شرکت تهیه و تولید مواد معدنی، در داخل کشور نیز فقط برای برداشتن قسمت باطل از آتش‌باری استفاده می‌شود و بخش‌هایی که شناسایی شده‌اند باید با تجهیزات به شکلی بریده شوند که سنگ‌ها سالم جدا شوند.
سخن آخر
در فرهنگ‌های باستانی آسیا و شمال افریقا، از فیروزه در جواهرات استفاده می‌شد و همچنان هم جایگاه والایی در بازار زیورآلات و تزئینات دارد که داد و ستد آن در بازارهای داخلی کشورها و بازار جهانی گسترده شده است. در ایران قدیمی‌ترین معدن فیروزه که عمر آن را نزدیک ۱۰ هزار سال می‌دانند، معدن نیشابور است. در شهر بابک، دامغان و مناطقی در خراسان جنوبی نیز معادن فیروزه ردیابی شده اما درحال‌حاضر فقط معدن فیروزه نیشابور و چند منطقه در شهر بابک استخراج می‌شوند.
