آیا اصلی‌ترین کارویژه معادن، استخراج مواد معدنی از آن است یا می‌توان کارکردهای دیگری برای آن متصور شد؟
برخی از فعالان معدنی در پاسخ به این پرسش می‌گویند: معادن(متروک و در حال فعالیت) این قابلیت را دارند که به محلی مناسب برای جذب گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شوند اما با وجود این ظرفیت هنوز در ایران زیرساخت‌ها برای این مهم فراهم نشده و گردشگری معادن درحال‌حاضر بدون متولی مانده است، در حالی که برخی از معادن، از محل گردشگری بیشتر از استخراج کسب درآمد می‌کنند. از این‌رو می‌توان گفت زمان بالقوه کردن این توان فرا رسیده و باید با جدیت در این زمینه ورود کرد.
شناسایی ۲۰ معدن با هدف گردشگری
آیدین زینال‌زاده، کارشناس اکتشاف سازمان صنعت، معدن و تجارت در گفت‌وگو با روزگار معدن، در این باره بیان کرد: تلاش برای ایجاد گردشگری در معادن متروک و فعال ایران از سال ۸۹ آغاز شد. ما برای حرکت در این مسیر نخست باید معادن را شناسایی می‌کردیم. از این‌رو در فاز نخست ۲۰ معدن برای این مهم در نظر گرفته شد و هم‌اکنون در حال تدوین گزارش‌های تصویری این معادن هستیم.
وی با بیان اینکه وزارت صنعت، معدن و تجارت اطلاعات دقیقی از معادن با قابلیت گردشگرپذیر بودن در دست دارد، افزود: هنوز سرمایه‌گذاری لازم در این زمینه انجام نشده و همچنان در مرحله شناسایی معادن، متوقف شده‌ایم اما زمان آن فرا رسیده که نهادی مشخص، متولی سامان دادن به این مهم شود.
به گفته مجری طرح ملی گردشگری معادن، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و معاونت گردشگری و نظام مهندسی معدن می‌توانند متولی اجرای طرح ملی گردشگری معدنی شوند.
زینال‌زاده درباره مشکلات ایجاد شده برای این طرح، گفت: بر اساس قانون بودجه سال ۱۳۸۹، دستگاه‌های دولتی باید نیم تا ۳ درصد از بودجه خود را در اختیار طرح‌های پژوهشی قرار دهند اما تا امروز چنین بودجه‌ای از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت به این طرح تعلق نگرفته است.
وی با بیان اینکه گردشگران برای بازدید از معادن نیازمند انگیزه هستند، اظهار کرد: بخش خصوصی، فعالیت در زمینه «زمین‌گردشگری» را آغاز و کتاب‌ها و مقالات زیادی در این زمینه منتشر کرده، در حالی که هنوز اقدامی در زمینه «ماین‌توریست» یا «گردشگری معدن» انجام نداده است.
این کارشناس ادامه داد: در ابتدا این طرح با مخالفت‌های زیادی روبه‌رو شد و دیدگاه‌ها نسبت به این اقدام چندان مثبت نبود اما با گذر زمان برخی از اهالی معدن به این سمت متمایل شدند که برای تحقق این مهم تلاش کنند.
انواع معادن متروک در ایران
زینال‌زاده با بیان اینکه در تقسیم‌بندی اقتصادی، معادن متروک در ۲ دسته قابلیت تقسیم شدن دارند، اظهار کرد: برخی از معادن، ذخیره اقتصادی دارند اما به دلیل بهره‌برداری نادرست متروک شده‌اند. دسته دیگر نیز معادنی هستند که ذخیره آنها به پایان رسیده و هم‌اکنون به یک معضل زیست‌محیطی تبدیل شده‌اند. در واقع یکی از دلایل درگیری با معدنکاران، رها شدن معادن متروک است.
وی ادامه داد: فعالیت معادن در ایران در ۳ مرحله اکتشاف، استخراج و فرآوری خلاصه می‌شود، در حالی که در کشورهای دیگر کار در معادن ۴ مرحله دارد؛ آخرین مرحله آن، تعیین سرنوشت‌شان پس از پایان ذخایر است. در واقع در کشورهای دیگر معادن پس از پایان ذخایر در حوزه گردشگری بازسازی می‌شوند.
این کارشناس با بیان اینکه زیرساخت‌ها در معادن ایجاد شده است، خاطرنشان کرد: بهترین راه پس از پایان ذخایر معدنی، تبدیل آن به یک مرکز گردشگری است چراکه این تغییر کاربری باعث استمرار اشتغال در آن می‌شود.
مجری طرح ملی گردشگری معادن در پاسخ به این پرسش که آیا امکان جذب گردشگر در معادن فعال وجود دارد، بیان کرد: این امکان صد در صد وجود دارد. بسیاری از دانشجویان و کارشناسان سازمان نظام مهندسی معدن و افراد غیرمعدنی، از یک معدن در حال فعالیت بازدید می‌کنند تا از نزدیک با روند فعالیت آنها آشنا شوند.
معادن موفق در زمینه گردشگری
وی با بیان اینکه گردشگری معدن هنوز بدون متولی است، بیان کرد: هیچ نهادی متولی سامان دادن به معادن گردشگرپذیر نشده و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری از این موضوع استقبال کرد. گفتنی است به پیشواز رفتن این طرح بیشتر ناشی از وظیفه حاکمیتی این نهاد است زیرا یکی از کارویژه‌های اصلی این سازمان، تنوع بخشیدن به بسته‌های گردشگری در نقاط مختلف کشور است.
زینال‌زاده با اشاره به مناطق موفق در زمینه گردشگری معدنی، گفت: معدن پتاس خوروبیابانک، مکانی مناسب برای گردشگری است. این مجتمع سال ۹۶ در حدود ۴۰ هزار گردشگر را جذب کرد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا معادن ایران توان جذب گردشگران درمانی را دارند، گفت: در معدن خوروبیابانک، امکان استحصال املاح از شورابه وجود دارد؛ در قسمتی از این معدن یک استخر طبیعی ساخته شده است که برای رفع برخی از بیماری‌های پوستی مفید است. گردشگران مرد می‌توانند در آب این استخر شنا کنند.
به گفته این کارشناس، بخشی از چشمه‌های آب گرم خاصیت درمانی دارند. برخی از کشورهای خارجی در معادن متروک اورانیوم، کلینیک‌های تخصصی ساختند تا بیماران را درمان کنند.
زینال‌زاده، معدن چادرملو را دیگر معدن موفق در زمینه جذب گردشگران عنوان کرد و افزود: در این معدن، استخر، سونا، جکوزی، رستوران، کافی‌شاپ، باشگاه سوارکاری و رصدخانه مجهز ساخته شده است. این امکانات به این دلیل در معادن ایجاد شده است که پس از پایان ذخایر معدنی بتوان از آنجا برای جذب گردشگران بهره گرفت.
به گفته وی، گردشگران زیادی از سراسر جهان خواهان مشاهده قدیمی‌ترین معدن فعال دنیا یعنی معدن فیروزه نیشابور هستند. همین تمایل باید برای متولیان گردشگری در ایران ایجاد انگیزه کند تا شرایط را برای جذب گردشگر فراهم کنند.
این کارشناس در پایان خاطرنشان کرد: معادن ایران نیز ظرفیت جذب گردشگران را دارند. برخی از معادن خارجی مانند معدن نمک ویلیچکا در لهستان بیش از فروش مواد معدنی، سالانه تعداد قابل توجهی از گردشگران داخلی و خارجی را جذب می‌کنند.
کم‌توجهی به ایمنی گردشگران معدنی
حامد فضلیانی، مسئول دفتر فنی معدن فیروزکوه نیشابور نیز در این باره در گفت‌وگو با روزگار معدن، بیان کرد: طرح کلی جامع گردشگری در معدن فیروزه نیشابور را آغاز کردیم اما هنوز به طور رسمی، بحث تورها آغاز نشده چراکه تاکنون هیچ قانونی در زمینه بیمه و ایمن بودن گردشگران در ایران وضع نشده است.
وی با بیان اینکه معدن فیروزه نیشابور از قدیم، مرکزی بکر برای گردشگران داخلی و خارجی بوده است، خاطرنشان کرد: محبوب‌ترین فیروزه جهان، متعلق به نیشابور است. این معدن زیرزمینی است و تونلی بودن آن همواره برای گردشگران، دانشجویان و پژوهشگران داخلی و خارجی جذاب بوده است.
فضلیانی درباره ایمنی گردشگران در معادن، بیان کرد: هنوز معادن برای جذب گردشگران ایمن نیستند، اما کسی که وارد معدن می‌شود باید از اصول ابتدایی پیروی کند. بدون تردید، مسئول فنی معدن باید متولی این مهم شود.
این فعال معدنی با اشاره به وظایف مسئول فنی معدن، گفت: جدا کردن محیط استخراجی از محیط گردشگری، اصلی‌ترین وظیفه مسئول فنی است. به‌عنوان مثال در معدن ما چاه‌هایی با عمق ۸۰ متر وجود دارد که بدون تردید محل مناسبی برای گردشگران نیست زیرا این عمق برای کودکان و سالخوردگان بسیار خطرناک است.
وی با بیان اینکه قانون در زمینه بیمه گردشگران سکوت کرده است، افزود: هنوز مشخص نشده که اگر گردشگر معدنی دچار حادثه شود چه کسی برای جبران خسارت ورود می‌کند.
فضلیانی در پایان تصریح کرد: درحال‌حاضر بهره‌بردار معدن فیروزه نیشابور، محدوده‌ای را برای بازدید گردشگران در نظر گرفته و هزینه بازدید از این محل ۵ هزار تومان است.
