تولید بدون پسماند، شدنی است

رونق صنایع در دنیای کنونی به ضرورتی اساسی برای تداوم زندگی بشر تبدیل شده است، اما همین روند، خطراتی را برای محیط‌زیست به همراه دارد، بنابراین باید با مدیریت درست، زمینه‌های حفاظت از محیط‌زیست را فراهم کرد.

تولید روی یکی از صنایع معدنی است که در کشور ما جایگاه ویژه‌ای دارد، چراکه با توجه به ذخایر معدنی آن، ظرفیت قابل‌توجهی برای تولید شمش این فلز ایجاد شده است. در چنین شرایطی، توجه به نکات زیست‌محیطی در مسیر تولید این فلز ضروری به‌نظر می‌رسد. برای بررسی این موضوع، با فعالان این صنعت گفت‌وگو کرده و نظر آنها را در این زمینه جویا شده‌ایم.

فناوری، اکوسیستم را حفظ می‌کند

سیدچنگیز خضری، عضو هیات مدیره انجمن معدنکاران سرب و روی ایران در گفت‌وگو با صمت اظهارکرد: هر نوع فعالیتی که انسان روی زمین انجام می‌دهد، به‌نوعی چرخه طبیعی اکوسیستم را تحت‌تاثیر قرارداده و در آن تغییراتی ایجاد می‌کند. صنایع مختلف نیز بسته به نوع فعالیت خود و میزان رابطه ورودی و خروجی مواد و انرژی، بر محیط‌زیست اطراف خود اثرگذار هستند. اگر از بخش صنعت، واحدهای تولیدی را که یک محصول فیزیکی مشخصی تولید می‌کنند در نظر بگیریم، اساسا واحد تولیدی مواد و منابع اولیه ورودی را طی فرآیندهایی با استفاده از مصرف انرژی به محصول اصلی تبدیل می‌کند. با توجه به نوع فرآیند و نوع مواد اولیه و محصول، امکان تولید مواد جانبی و پسماند و پساب در اغلب فرآیندهای تبدیل اجتناب‌ناپذیر است. از آنجایی‌که اغلب فرآیندهای تولید محصول با استفاده از مواد اولیه (خام یا پیش‌فرآیند شده) و مصرف انرژی و آب طراحی شده‌اند و در برخی موارد به‌ویژه صنایع متالورژی فرآیندهای حرارتی در دماهای بالا و سوختن نیز وجود دارد، بنابراین خروجی (Discharge) واحدهای صنعتی از طریق نشت مواد در هوا (اگزوزها)، نشت پساب به محیط اطراف و تولید پسماندهای جامد می‌تواند با سه عنصر اصلی اکوسیستم اطراف خود یعنی آب، خاک و هوا رابطه مستقیم داشته باشد. 

چنانچه خروجی‌های (Discharge) ناشی از واحدهای صنعتی تولیدی در صنایع مختلف، به آب، خاک و هوای محیط کنترل نشود و بیش از مقدار مجاز پیش‌بینی شده باشد، برای محیط‌زیست آلودگی به همراه دارد، بنابراین هنر انسان مدرن پیشرفته با فرهنگ امروزی این است که همانطور که تولید و تبدیل و عرضه محصول را مدیریت می‌کند، عرضه محصولات جانبی ناخواسته تولیدی به‌عنوان پساب، پسماند و گازهای آلاینده را نیز مدیریت کند. 

وی درباره آلایندگی صنایع‌معدنی و فلزی گفت: به‌طور کلی، تولید انواع فلزات پایه آهنی و غیرآهنی از جمله آهن و فولاد، سرب، روی، مس، آلومینیوم و… وابسته به فرآیندی که برای تولید هر یک به‌کار می‌رود، مشابه با هرگونه فعالیت صنعتی دیگر، ظرفیت آلایندگی محیط‌زیست را دارد. به‌طور مشخص در صنعت تولید سرب و روی از مرحله استخراج و تولید ماده معدنی از معدن و انتقال آن به واحدهای فرآوری، نگهداری و مدیریت باطله‌ها در معدن، فرآوری و تولید کنسانتره و تولید شمش فلزات، به نحوی مدیریت می‌شود که می‌تواند هیچ‌گونه آلایندگی برای طبیعت به همراه نداشته باشند. کمااینکه درحال‌حاضر برخی معادن و واحدهای پیشرفته سرب و روی جهان به‌دلایل موقیعت قرارگیری معادن مربوط و زیرساخت‌های مورد نیاز در نزدیکی شهرها و مناطق مسکونی یا بعضا درون‌شهرها و در زیست‌بوم‌های بسیار خاص از نظر شرایط محیطی آب، خاک و هوا در مناطقی با بارندگی بسیار بالا و پوشش گیاهی خاص واقع شده‌اند و بدون ریسک و بدون مشکلات و محدودیت‌های زیست‌محیطی در حال فعالیت پایدار هستند. 

خضری افزود: با تمام ملاحظات پیش‌گفته، ما در ایران و در سال ۱۳۹۲، شاهد تعطیلی موقت یکی از شرکت‌های معتبر سرب و روی کشور به‌دلایل مطرح شده از جمله نزدیکی به شهر و نوع استقرار بودیم. البته هیچ‌گونه شواهدی مبنی بر آلاینده بودن آن یافت و ارائه نشده بود. این تعطیلی فقط به‌دلایل نگرانی و فضای عمومی ایجادشده در جامعه انجام شد. درحالی که در واحد یادشده، فناوری از یکی از معتبرترین شرکت‌های اروپا تامین شده و از نظر تجهیزات حفاظت از محیط‌زیست از برتری خاصی برخوردار بود. شرکت اروپایی یادشده با همان فناوری در شهر صنعتی بولیدن سوئد تولید سرب را با همین فناوری به‌صورت مداوم به انجام می‌رساند. پس می‌توان حتی در وسط شهر و در مناطقی با تراکم جمعیتی بالا و شرایط ویژه محیط زیستی و اکوسیستم‌های بسیار پیچیده حساس به پارامترهای آلایندگی‌های آب، خاک و هوا هم با رعایت کامل الزامات محیط زیستی و استفاده از تجهیزات حفاظت محیط زیست، تولید پایدار محصولات فلزی و به‌طور مشخص سرب و روی را به انجام رساند. آنچه اهمیت دارد این است که بپذیریم با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و تجهیزات تکمیلی، مدیریت پارامترهای محیط زیستی و استفاده از سیستم‌های پایش لحظه‌ای (Online Monitoring)، پارامترهای خروجی انواع گازها و پساب‌ها و مشخصات پسماندهای جامد را پایش کرده و بدون آلایندگی نیز تولید کنیم.

تولید بدون خروجی

عضو هیات مدیره انجمن معدنکاران سرب و روی گفت: در دنیای صنعتی کنونی، مفاهیم ZLD یا Zero Liquid Discharge به معنی تولید بدون خروجی توسعه یافته و در اغلب واحدهای صنعتی اجرا شده است. با این مفهوم، فرآیند تولید به نحوی طراحی می‌شود که انواع خروجی‌های فرآیند تولید (به‌عنوان Discharge) از جمله انواع پساب‌ها و پسماندهای جامد و همچنین گازهای خروجی باید در فرآیند تولید از طریق کاهش مقدار آن (Reduce)، استفاده مجدد(Reuse) و درنهایت تبدیل به مواد دیگر مورد استفاده به‌عنوان محصولات جانبی یا بازیافت (Recycling) مورد استفاده قرار بگیرد و از واحد صنعتی به‌عنوان خروجی(Discharge) آلاینده محیط‌زیست خارج نشود. در این روش تلاش می‌شود پسماند و خروجی واحدهای تولیدی به صفر نزدیک شود. یعنی هیچ پسماندی نباید از واحدهای تولیدی خارج و همه چیز باید به محصولات قابل مصرف تبدیل شود. استفاده از فناوری‌های بر مبنای مفهوم ZLD درحال‌حاضر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای محیط زیستی در واحدهای صنعتی دنیا در حال انجام بوده و تلاش‌هایی نیز در ایران برای استفاده از آن در صنایع انجام شده است.


توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که همه صنایع و اساسا هرگونه تبدیل فرآیندی، ظرفیت آلایندگی محیط‌زیست را داراست، بنابراین به هر ترتیبی باید الزامات محیط زیستی و استفاده از فناوری‌های مناسب حفاظت محیط‌زیست و مدیریت انواع پساب‌ها و پسماندها مورد توجه قرار گیرند. وی افزود: البته ظرفیت آلایندگی برخی از فرآیندها و نیز برخی از واحدهای صنعتی بیشتر است. همچنین استانداردها یا حساسیت‌های محیط زیستی نیز به شرایط جغرافیایی، موقعیت قرارگیری واحد صنعتی مربوطه و همچنین استانداردهای ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی محیط قرارگیری واحد صنعتی وابسته است. به‌عنوان نمونه، در تولید طلا از ترکیبات محتوی سیانور استفاده می‌شود. درنتیجه چنانچه نحوه استفاده و نیز مدیریت پسماندهای محتوی ترکیبات سیانوری براساس استانداردهای محیط‌زیست رعایت نشود، با آلودگی‌های قابل‌توجهی برای محیط‌زیست همراه خواهد بود. اما مگر می‌شود از تولید طلا صرف‌نظر کرد؟ یا آیا می‌توان ادعا کرد که همه تولیدکنندگان طلا، محیط‌زیست را آلوده می‌کنند؟ قطعا خیر.

تولید سبز و پایدار

خضری در ادامه اظهارکرد: استفاده از فناوری‌های نوین شرایطی را فراهم می‌کند تا فرآیند تولید یک محصول، بدون ایجاد هرگونه آلایندگی زیست‌محیطی انجام شود. با در اختیار داشتن فناوری‌های روز جهان و همچنین فرهنگ حفاظت از محیط زیست، امروزه می‌توان پیچیده‌ترین صنایع و فرآیندهای تولیدی را در پیچیده‌ترین فضاهای اجتماعی و اکوسیستم‌های حساس به پارامترهای زیست‌محیطی احداث کرد و بدون آسیب رساندن به محیط‌زیست و انسان‌ها، تولیدی سبز و پایدار داشت. 
برای رفع چالش انواع آلودگی‌های زیست‌محیطی، صاحبان صنایع باید بپذیرند که خودشان در این اکوسیستم زندگی می‌کنند، در قبال آن مسئول هستند و درنتیجه باید برای حفظ آن هزینه کنند. در دنیای کنونی، جامعه، کارکنان، رقبا، تامین‌کنندگان، سهامداران و محیط‌زیست جزو ذی‌نفعان یک کسب‌وکار یا بنگاه اقتصادی به‌شمار می‌روند؛ بنابراین فعالان اقتصادی باید بخشی از درآمدهای خود را برای حفظ محیط‌زیست هزینه کنند. 

عضو هیات مدیره انجمن معدنکاران سرب و روی افزود: سازمان محیط‌زیست در کشور ما از منظر دانش و اطلاعاتی و نیروهای متخصص در سطح قابل قبولی، به روز است، اما به‌نظر می‌رسد از منظر اجرایی، سازکارهای حاکمیتی سازمان محیط‌زیست کشور با رویه‌های جاری مشابه در کشورهای دیگر برای اجرای استانداردهای زیست‌محیطی به‌ویژه در حوزه صنعت و محیط‌زیست انسانی متفاوت است. درواقع سازمان محیط‌زیست دانش و قابلیت پایش و کنترل کردن آلایندگی احتمالی در صنایع را دارد، اما در اجرا با چالش‌های جدی روبه‌رو است. درواقع متولی این سازمان در کشور به لحاظ اجرایی و نیز ارتباطات و ضمانت اجرایی چالش‌های جدی دارد. به‌علاوه آنکه، گرفتاری‌های اقتصادی و قطع شدن ارتباط سیستماتیک میان فناوریست‌های بین‌المللی با کشور ما نیز از جمله مشکلاتی است که دستیابی به سیستم‌ها و سامانه‌ها پایش و نیز حفاظت از محیط‌زیست را تحت‌تاثیر جدی قرارداده است. هر زمانی از واحد صنعتی درخواست می‌شود که هزینه‌ای را برای استقرار سامانه‌های پایش و کنترل و حفاظت از محیط‌زیست فراهم کند، با این موضوع مواجه می‌شویم که ما از پس تامین حقوق کارگران خود بر نمی‌آییم و این واقعیت است. 

در جهان سازکار تعامل واحد صنعتی یا معدنی با سازمان محیط‌زیست مربوط برای ابلاغ و رعایت الزامات محیط زیستی بدین ترتیب است که سازمان محیط‌زیست به‌عنوان سازمانی حاکمیتی از سوی دولت، سامانه‌های پایش لحظه‌ای پارامترهای محیط زیستی را به تناسب فعالیت واحد مربوط برای پساب، پسماند و گاز را انتخاب و از طریق شرکت‌ها و موسسات طرف قرارداد خود روی خروجی کارخانه‌ها نصب می‌کند. سیستم‌های مانیتورینگ و کنترل سامانه پایش علاوه بر واحد صنعتی در اختیار سازمان محیط‌زیست بوده و هزینه احداث سامانه نیز برای واحد صنعتی مربوطه به‌منظور پرداخت صورتحساب می‌شود. این روند در کشور ما بدین صورت است که سازمان محیط‌زیست براساس قانون مصوب به‌عنوان نمونه قانون هوای پاک، از واحدهای صنعتی درخواست می‌کند که تجهیزات و سامانه‌ای مناسب را مطابق استاندارد برای پایش لحظه‌ای خریداری کرده و نصب و راه‌اندازی کند. واقعیت این است که این روش تاکنون با نتایج مطلوب مورد انتظار همراه نبوده؛ درنتیجه باید در اجرای آن تجدیدنظر شود.

درواقع فرهنگ حفاظت از محیط‌زیست هنوز در کشور ما و در میان همه مدیران جا نیفتاده است. هنوز برخی از مدیران دولتی و خصوصی به این بلوغ نرسیده‌اند که محیط‌زیست، اولویت نخست است. درنتیجه انتظار می‌رود اقدامات گسترده‌تری برای آموزش و فرهنگ‌سازی الزامات زیست‌محیطی تخصیص یابد. اگرچه نباید مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها را نیز در عدم‌دستیابی به نتایج مطلوب در تعامل صنعت و محیط‌زیست از نظر دور داشت.

ضرورت تعامل میان محیط‌زیست و تولیدکنندگان

 
محمد حیدرزاده، قائم‌مقام مدیرعامل و مدیر کارخانه خالص‌سازان روی زنجان در گفت‌وگو با صمت گفت: استخراج خاک حاوی روی از معدن و انتقال آن به واحدهای کنسانتره‌سازی، دپوی باطله در معدن و تولید شمش روی با عارضه‌های زیست‌محیطی همراه است. در درجه نخست باید باطله‌های یادشده به‌شکل درست دپو شوند. معمولا حجم این باطله‌ها قابل توجه است و همین موضوع کار ذخیره‌سازی آنها را دشوار می‌کند. اما باید این ذخیره‌سازی حتما به صورتی انجام شود که زمینه آلودگی خاک، باد و هوا را فراهم نکند. تولید در واحد فرآوری نیز با پسماند و ضایعات همراه است که باید راهکاری برای رفع آن اندیشیده شود.

کنسانتره تولید شده در واحد فرآوری برای تولید شمش روی به واحدهای هیدرومتالورژی منتقل می‌شود. در طول فرآیند تولید شمش، انواع فیلترکیک‌ها و ضایعات حاصل می‌شود که هرکدام آلایندگی و پیامدهایی را به همراه دارند. درنتیجه باید متناسب با مقتضیات و با رعایت استانداردها با این آلودگی‌ها برخورد شود. 

حیدرزاده گام نخست در مسیر حفاظت از محیط‌زیست را به حداقل رساندن ضایعات دانست و افزود: کنترل فرآیندهای تولید به‌گونه‌ای که ضایعات به حداقل برسد، ضروری است. در ادامه باید نسبت به بازیافت آنها اقدام شود. بدین شکل که با کمک بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، تحقیق و توسعه و امور فنی‌مهندسی، فلزات آلاینده و با ارزشی که در پسماندها باقی مانده است را به‌عنوان محصول جانبی استخراج کرد. درواقع این فلزات به گونه‌ای فرآوری شوند که محصول جانبی قلمداد شود. منظور از محصول جانبی آن است که عارضه زیست‌محیطی ندارد و در عین حال قابلیت فروش و استفاده را دارد. گفتنی است برای تحقق این هدف بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و پیشرفته ضروری به‌نظر می‌رسد.


وی در ادامه گفت: به‌عنوان نمونه، در فیلترکیک‌های تصفیه بازمانده از واحدهای تولید شمش روی، عناصری مانند نیکل، کادمیوم، کبالت و سایر عناصر وجود داد. این عناصر محیط‌زیست را آلوده می‌کنند؛ بنابراین می‌توان آنها را به رآکتورهایی منتقل و با جداسازی عناصر یادشده محصولاتی مانند شمش نیکل، کادمیوم و اکسید کبالت تولید کرد. درواقع محصولی تولید می‌شود که نه‌تنها آلودگی ندارد، بلکه به محصولی با ارزش‌افزوده بالاتر تبدیل خواهند شد. درواقع، از یک‌سو چالش‌های محیط زیستی برطرف می‌شود و از سوی دیگر، درآمدزایی خواهد داشت. این اقدام را تا جایی باید انجام داد که یک واحد تولیدی هیچ ضایعاتی به همراه نداشته باشد. ضایعات باقیمانده نیز در صنعت راه‌سازی یا ساخت‌وساز به‌کار گرفته شود. 


مدیر کارخانه خالص‌سازان روی زنجان در ادامه گفت: شرکت‌های توسعه‌یافته از فناوری‌های کامل و پیشرفته‌تری برای تولید شمش استفاده می‌کنند. رعایت مسائل زیست محیطی برای این شرکت‌ها اهمیت دارد، اما در همین حال در تلاش هستند از ماده معدنی نهایت استفاده اقتصادی را کسب کنند و ارزش‌افزوده بیشتری حاصل شود؛ درنتیجه استخراج تمام فلزات موجود در این خاک برای آنها اهمیت ویژه‌ای دارد. 


اما فعالیت در این واحدها با تولید شمش روی در ایران یک تفاوت اساسی دارد و آن هم تولید با ظرفیت‌های بسیار بالاست. درواقع واحدهای تولید شمش در ایران گاهی چنان ظرفیت تولید پایینی دارند که استخراج احداث واحدی برای بازیافت نیکل یا کادمیوم و…. برای آنها هیچ صرفه اقتصادی ندارد. در همین حال باید تاکید کرد که قدمت صنعت روی در ایران به مراتب کمتر از سایر کشورها با صنایع پیشرفته است. 


وی در پایان خاطرنشان کرد: با این وجود، گاهی با رویکرد سرکوبی در مقابل صنایع و تولیدکنندگان روبه‌رو هستیم که به آن نقد وارد است. یعنی چنانچه واحدی استانداردهای محیط زیستی را رعایت نکند، آن را جریمه می‌کنند یا واحد را تعطیل کنند. اما چنین رویکردی بدون تردید مشکلی را برطرف نمی‌کند. این روش تنها به تعطیلی واحدهای تولید شمش و بیکاری کارگران منجر می‌شود.


راه دیگر و اساسی آن است که دولت ورود تجهیزات و فناوری‌های نوین را تسهیل کند. بدون تردید استفاده از تجهیزات نوین از میزان آلایندگی صنایع می‌کاهد. درواقع انتظار می‌رود این‌گونه چالش‌ها با برقراری تعامل میان سازمان محیط‌زیست و تولیدکنندگان برطرف شود.

مقالات مرتبط