خوشه‌های معدنی مانع از مرگ معادن می‌شوند

بسیاری از کارشناسان معتقدند باید هرچه سریع‌تر ایجاد خوشه‌های معدنی با هدف افزایش سطح علمی و بهره‌وری اقتصادی در معادن اجرایی و عملیاتی شود.

این خوشه‌های معدنی در زمینه مسائل مربوط به تحقیق و توسعه و خدمات فیزیکی و اجرایی نقش موثری خواهند داشت؛ به‌عبارت دیگر، خوشه‌های معدنی دارای ماهیت خصوصی و خودجوش بوده و به‌صورت خودگردان N.G.O فعالیت خواهند کرد. همچنین باتوجه به لزوم گسترش تحقیق و توسعه در بخش معدن و تاثیر مستقیم این موضوع در ایجاد فضای رقابتی و تبدیل معادن کشور به یک مزیت اقتصادی، می‌توان از این راهکار برای بهبود عملکرد و تسریع روند استفاده‌ کرد.

ماهیت خصوصی و خودجوش خوشه‌های معدنی

تامین سرمایه و مواد اولیه در بخش معدن به‌دلیل نیاز پروژه‌ها به سرمایه بالا از اهمیت زیادی برخوردار است؛ از این‌رو در بخش معدن باتوجه به زیرساخت‌ها می‌توان با تجمیع واحدهای کوچک و تولید محصولات معدنی زمینه را برای رسیدن به تولید مناسب و رو به توسعه فراهم کرد. در واقع می‌توان به جرات گفت تشکیل کنسرسیوم برای تولید انواع محصولات معدنی ضمن اینکه صرفه اقتصادی به‌دنبال دارد، می‌تواند زمینه صادرات را فراهم کرده و به این ترتیب ارزش افزوده بالایی را به‌وجود آورد. درحال‌حاضر ایران نیز به‌دلیل برخورداری از ذخایر معدنی فراوان در نقاط مختلف ظرفیت بالایی برای تولید مواد معدنی دارد و می‌توان با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری زمینه را برای رشد و توسعه صنایع معدنی فراهم کرد.
یکی از مسائل مطرح در توسعه معادن، تجمیع معادن متوسط و کوچک‌مقیاس است که می‌تواند قابلیت سرمایه‌گذاری برای تشکیل و راه‌اندازی کارخانه‌ها را فراهم و زیرساخت‌های حمایتی لازم را برای معدنداران ایجاد کند.

خوشه‌های معدنی، زمینه‌ساز توسعه

شرط بقای بسیاری از معادن کوچک و متوسط ایجاد خوشه‌های معدنی است، چراکه درحال‌حاضر بازار رقابتی جهانی و افزایش هزینه‌های تولید سبب شده صرفه اقتصادی حاصل از بهره‌برداری و فرآوری معادن کاهش یابد.
 یکی از مکانیسم‌هایی که می‌تواند زمینه را برای افزایش بهره‌وری و تولید معادن فراهم کند، ایجاد خوشه‌های معدنی و کنسرسیوم‌های ضروری است. در واقع افزایش بهره‌وری در بنگاه‌ها تنها از طریق کاهش هزینه‌ها در بخش‌های مختلف همچون استخراج، حمل و کاهش هزینه‌های عملیاتی ایجاد شده که این مهم نیز از طریق خوشه‌های معدنی محقق می‌شود؛ به این ترتیب می‌توان زمینه را برای احداث کارخانه‌های فرآوری فراهم کرد.
 اما این پایان کار نیست و ایجاد خوشه‌ها روی نرخ تمام‌شده تولید مواد معدنی در بازار داخلی نیز تاثیرگذار است، چراکه تمامی موارد ذکر شده همچون زنجیره‌ای به هم متصل هستند که از طریق آنها می‌توان زمینه را برای پیشبرد صنعت و به نتیجه رساندن آن فراهم ساخت.

ارتقای ارزش‌افزوده محصولات معدنی

سید رضا عظیمی، مدیر اجرایی طرح احیا، فعال‌سازی و توسعه معادن کوچک‌مقیاس در گفت‌وگو با صمت با اشاره به تاثیر و عملکرد مثبت ایجاد خوشه‌ها در حوزه معدن، گفت: یکی از مواردی که می‌تواند در ارتقای ارزش‌افزوده محصول معدن نقش بسزایی داشته باشد، شکل‌گیری خوشه‌های معدنی ‌است.

در شرایط موجود می‌توان این شکل‌گیری را در ۲ قالب لحاظ کرد:

 ۱- مالکیت در یک مجموعه واحد ۲- مالکیت در چند مجموعه مجزا.
وی در ادامه توضیح‌ داد: در شکل‌گیری زنجیره تولید چنانچه از روش تهاتر ماده معدنی و محصول استفاده شود، حاشیه‌های سود فروش مستقل موجب افزایش درآمد در مجموعه‌های مجزا خواهد شد و افزایش توجیه‌پذیری فنی و اقتصادی را در بر خواهد داشت.

موارد حقوقی قراردادهای فی‌مابین مجموعه‌های مجزا مهم‌ترین نکته در رعایت سهم طرفین و تعیین مرزهای لحاظ شده برای عیار و نحوه تقسیم محصول است که باید به آن نیز توجه کافی شود.
 چنانچه پلتفرم‌ها یا الگوهایی برای روش‌های تعیین سهم ایجاد شود، به‌طور قطع می‌تواند در شکل‌گیری این خوشه‌ها موثر واقع شود. افزایش ارزش‌افزوده محصول در زنجیره‌های تشکیل شده از طریق خوشه‌های معدنی، موجب سودده شدن کل فرآیند خواهد شد.

این روند ممکن است موجب کاهش حاشیه سود در بخش معدن شود اما با فرآوری و استفاده از فناوری‌های نوین و بالا بردن ارزش‌افزوده، سطح حاشیه سود نهایی از معدن تا محصول ‌«های‌تک» با کیفیت بالا قابل‌توجه خواهد شد. عظیمی با اشاره به اهمیت ارتباط میان معدنداران و صاحبان صنایع پایین‌دستی، اظهار کرد: ارتباط معدنداران و صاحبان صنایع پایین‌دستی می‌تواند در قالب شرایط قراردادی مستقل یا تعیین سهم مشخص و ایجاد کنسرسیوم‌های مشترک در ادامه و بقای همکاری و اعتمادسازی نقش داشته‌ باشد.

هم‌افزایی در فرآیند معدنکاری

مدیر اجرایی طرح احیا، فعال‌سازی و توسعه معادن کوچک‌مقیاس درباره تاثیر خوشه‌های معدنی در فرآیند توسعه، اظهار کرد: خوشه‌های معدنی رمز بقای معادن کوچک هستند و موجب هم‌افزایی در فرآیند معدنکاری خواهند شد. استفاده از ظرفیت خالی واحدهای فرآوری و تهاتر ماده معدنی و کنسانتره و نیز کنسانتره و محصول می‌تواند در تقویت ارتباطات شبکه داخلی معدن و بهره‌وری بلندمدت موثر باشد. همرسانی مجموعه‌های مختلف نیاز به یک مجموعه دولتی یا شبه‌دولتی به لحاظ ایجاد اعتماد و هماهنگی‌های اداری و نیز نقش شتاب‌دهندگی برای تسریع در انجام امور دارد.

اشتراک‌گذاری ماشین‌آلات

عظیمی با اشاره به راهکارهایی که برای توسعه و نوسازی معادن وجود دارد، گفت: در شکل‌گیری کنسرسیوم‌های مختلف نقش سهامداران باید مشخص شود.
 این روند، به بهبود زیرساخت‌های موجود، توسعه ماشین‌آلات صنایع معدنی و تامین سرمایه کمک خواهد کرد. در شرایط کنونی به‌دلیل افزایش نرخ ماشین‌آلات و مشکل تامین ارز برای واردات، تنها روش مفید اشتراک‌گذاری ماشین‌آلات، بکارگیری آنها زیر ظرفیت تولید یا تامین ماشین‌آلات از طریق صنایع مصرف‌کننده فعالیت‌های عمرانی که به‌دلیل شرایط فعلی و کاهش پروژه‌های عمرانی غیرفعال هستند یا زیر ظرفیت کار می‌کنند، است.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: یکی از روش‌های اجرایی در توسعه معادن، پیاده‌سازی نوآوری در معادن یا توسعه کنسرسیوم‌های مشترک است؛ بنابراین با شکل‌گیری الگوهای مختلف مشارکت در تشکیل کنسرسیوم‌ها می‌توان به هم‌افزایی رسید و این هم‌افزایی موجب رونق و تقسیم بهتر سهم سهامداران برای فعال‌سازی معادن خواهد شد.

اجرای ۸۰ پروژه خوشه‌محور

امید احدیه ارومیه، کارشناس مسائل معدن در گفت‌وگو با صمت، با اشاره به تاثیر مثبت ایجاد خوشه‌های معدنی در کشور عنوان کرد: خوشه‌های معدنی به‌عنوان یک طرح و برنامه در تمام دنیا اجرایی و با موفقیت روبه‌رو شده‌اند. در ایران این طرح از سال ۱۳۸۳ شروع شد.

وی در ادامه توضیح داد: برای بررسی میزان تاثیرگذاری خوشه‌های معدنی باید از دو زاویه و دیدگاه این موضوع را بررسی کنیم؛ یکی اینکه آیا خوشه‌های معدنی ذاتا می‌توانند تاثیرگذار و مثمرثمر باشند و دیگر اینکه نحوه اجرای آن در کشور مناسب بوده یا خیر. باید در نظر داشت ایجاد خوشه‌های معدنی در اصل برنامه‌ای است که در سایر کشورها اجرایی شده و نتیجه داده‌ است.

خوشه در تمام دنیا در حوزه صنایع دستی، صنعت، خدمات، فناوری، نانو و… اجرا شده و بازخورد آن را شاهد هستیم. در ایران نیز حدود ۳۸۲ خوشه تعریف شده و پروژه اجرای ۸۰ خوشه نیز به اتمام رسیده ‌است.
 احدیه درباره ماهیت خوشه و تاثیر آن بر معدن، تصریح‌ کرد: این پیشنهاد که معادن را به هلدینگ‌ها واگذار کنیم در واقع با سازکاری که در دنیا رواج یافته مغایر است. بسیاری از کشورهای پیشرفته معدنی به‌دنبال کوچک‌سازی صنایع و معادن به‌منظور تسریع اقدامات هستند، این در حالی است که در ایران در جهت عکس این برنامه قدم برمی‌داریم.

وی تاکید کرد: در دنیا اقداماتی در جهت کوچک‌سازی ادارات صورت می‌گیرد تا این نهادها چابک‌تر شوند و سریع‌تر اقدامات ضروری را انجام دهند. با کوچک‌سازی، سرعت پاسخگویی افزایش می‌یابد، این در حالی است که در ایران کندی شرکت‌ها و معادن به اندازه‌ای است که تغییر و تحولات با سرعت بسیار کمی پیش می‌رود.

هماهنگی بیش از پیش معادن

کارشناس مسائل معدن در ادامه توضیح داد: در صورتی که برنامه خوشه در معادن ما اجرایی شود، موجب هماهنگی بیش از پیش معادن خواهد شد و در واقع سیاست‌گذاران می‌توانند سیاست‌های استخراج، تولید، توسعه‌ و… را با هم طراحی کنند. در این صورت مشکلاتی از قبیل اینکه در یک استان چند معدن سیلیس وجود دارد نیز رفع خواهد شد. این مشکلات ممکن است هزینه‌های فرآوری و استخراج معادن را چند برابر کند.
وی در ادامه توضیح داد: در بحث خوشه‌های معدنی، یک کمیته راهبردی خوشه وجود دارد که متشکل از معدنداران است.

زمانی که معدنداران ما بخواهند در قالب خوشه فعالیت کنند، لازم نیست از یک مدیر دستور بگیرند، بلکه همان کمیته به روند استخراج، فرآوری، تولید، بهره‌برداری و… شکل می‌دهد؛ برای مثال انجمن تولیدکنندگان آلومینیوم ایران زمانی که برنامه‌ای را مشخص می‌کند، تمام اعضای انجمن از آن برنامه پیروی می‌کنند. در بحث خوشه نیز دستورالعمل به همین صورت است. اینکه بخواهیم معادن کوچک را به صنایع یا هلدینگ‌های بزرگ اهدا کنیم در واقع مرگ صنایع را رقم زده‌ایم.
احدیه درباره واگذاری معادن کوچک به هلدینگ‌های بزرگ، اظهار کرد: زمانی که معادن کوچک را به صنایع و هلدینگ‌های بزرگ واگذار کنیم، در واقع فضای رقابتی را در کشور از بین برده‌ایم؛ یعنی همان اتفاقی که در صنایع خودروسازی کشور افتاد در معادن کشور نیز رخ می‌دهد.

 برای مثال زمانی که می‌خواهیم سنگ آهن بخریم، در صورتی ‌که ۱۰ منبع از این ماده وجود داشته باشد، می‌توانیم در زمینه مسائلی همچون قیمت، کیفیت و… رقابت ایجاد کنیم و به آنچه موردنظر است دست یابیم، اما زمانی که فقط یک شرکت وجود داشته باشد خریدار یا مصرف‌کننده قدرت چانه‌زنی خود را از دست می‌دهد و مجبور است همان محصول عرضه‌شده از سوی تولیدکننده را خریداری کند. این امر در قرن حاضر، پذیرفته شده و قابل قبول نیست. در تجارت مذاکره کردن و منعطف بودن اهمیت دارد.

سخن پایانی…

خوشه‌های معدنی یا کسب‌وکار کشور به این خاطر که یکی از زیرگروه‌های وزارت صنعت، معدن و تجارت است نتواسته توفیقی به‌دست بیاورد. در صورتی که اگر بخواهیم خوشه‌های معدنی موفقی داشته باشیم باید یک معاونت مجزا زیر نظر مستقیم وزیر ایجاد کنیم. با ایجاد خوشه‌های معدنی، لازم نیست یک معدندار به فکر فروش، فرآوری، تحقیق و توسعه و… باشد و تنها روی کار خود که استخراج است، تمرکز می‌کند. در حقیقت، برنامه کلی توسط همان کمیته راهبردی خوشه تعیین می‌شود. در خوشه‌های معدنی، کارها به‌صورت تخصصی‌تر اجرایی می‌شود و به‌جای اینکه یک کارخانه تمام تولیدات را برعهده بگیرد چندین کارخانه تولید را انجام می‌دهند که این منعطف عمل کردن در توسعه و بهره‌برداری معادن تاثیرگذار خواهد بود اما تاکنون خوشه معدنی در کشور تشکیل نشده است.