بحران اقتصادی در جهان و ویروس کرونا برخی معادلات اقتصادی را بهم زده است؛ با این حال پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۵۰ شاهد رشد قدرت‌های جدیدی در اقتصاد جهانی باشیم. براساس پیش‌بینی‌ها این رشد ناشی از رشد سریع فناوری در حوزه منابع تجدیدپذیر و پاک، صنایع الکترونیک، بهداشت و سلامت و منابع معدنی به‌عنوان صنعت مادر در کنار ظهور دانش‌بنیان‌ها است. روزنامه صمت در این گزارش با امیربیژن یثربی، برگزیده بنیاد ملی نخبگان در علوم زمین گفت‌وگو کرده که در زیر می‌خوانید.

وضعیت اقتصاد جهانی تا سال ۲۰۵۰ چگونه خواهد بود؟

تا سال ۲۰۵۰ اغلب قدرت‌های اقتصادی جهان کشورهایی خواهند بود که امروز جزو کشورهای در حال توسعه هستند و تا این سال تبدیل به قدرت‌های نوظهور اقتصادی در کره خاکی می‌شوند. در نظام اقتصادی حاکم امروز، مسائل و معاهدات یا بحران‌هایی همچون برکسیت، شیوع ویروس سارس-کووید ۲ (عامل بیماری کووید-۱۹)، تعرفه‌های تجاری امریکا بر کالاهای چینی، افت نرخ نفت، تحولات خاورمیانه و همچنین رقابت کشورهای خاور دور ممکن است باعث ایجاد مشکلات اقتصادی شود. پیش‌بینی می‌شود در چند دهه آینده اقتصاد جهان حتی باوجود مشکلات یادشده به سرعت رشد کند. این رشد ناشی از رشد سریع فناوری در حوزه منابع تجدیدپذیر و پاک، صنایع الکترونیک، بهداشت و سلامت و منابع معدنی به‌عنوان صنعت مادر در کنار ظهور دانش‌بنیان‌ها خواهد بود. کارشناسان بر این باورند که بازارهای جهانی همراه با رشد نسبی جمعیت طبق پیش‌بینی سازمان ملل متحد تا سقف ۲ برابر حال حاضر رشد خواهد کرد. البته جمعیت جهان در همین بازه بیشتر از ۲۶ درصد رشد نخواهد داشت.

آیا شاهد رشد اقتصادی چشمگیری در میان کشورهای آسیایی خواهیم بود؟

بله؛ در این باره می‌توان به چین، هند و قزاقزستان اشاره کرد. درباره کشور چین در منطقه شرق آسیا باید گفت اگر مبنای محاسبه برابری قدرت خرید (PPP) باشد که تفاوت سطح نرخ در کشورهای مختلف را در نظر می‌گیرد، چین هم‌اکنون بزرگ‌ترین اقتصاد جهان است. دلیل قانع‌کننده برای این استدلال نرخ پایین تمام شده کالای نهایی ساخت چین است. بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی بر این باورند که چین با پایین نگه داشتن نرخ نهایی محصولات خود در عمل تورم منفی به دنیا صادر می‌کند. از آنجایی که دنیای سرمایه بی‌رحم‌ترین دنیای حال حاضر است، بسیاری از ابرکمپانی‌ها و برندهای معتبر برای ورود به عرصه رقابت و مارکتینگ، تمایل به احداث کارخانجات تولیدی در خاک کشور چین دارند که این مهم باعث هجوم سرمایه به چین و بالا نگه داشتن شاخص کارآفرینی در این کشور می‌شود. در بخش صنعت و معدن نیز باید گفت چین درحال‌حاضر یکی از کشورهای پیشرو در این بازار است و مصداق بارز آن در اختیار داشتن ۹۵ درصد تولید عناصر نادر خاکی به‌عنوان استراتژیک‌ترین محصول با ارزش افزوده معدنی است.

هند نیز در جنوب آسیا شرایط مساعدی دارد. براساس گزارش pwc، اقتصاد دومین کشور پرجمعیت جهان نیز در ۳ دهه آینده رشدی چشمگیر خواهد داشت. باتوجه به جنگ اقتصادی بین چین و ایالات متحده امریکا، یکی از جایگزین‌ها برای سرمایه‌گذاری غرب به‌ویژه امریکا به‌عنوان ترمز رشد سریع اقتصادی چین، بازار هند است. مصداق آن را باید در سفر اخیر رئیس‌جمهوری امریکا و استقبال بی‌نظیر نخست‌وزیر هند از او در استادیوم کریکت جست‌وجو کرد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که تا سال ۲۰۵۰ کشور هند ۱۵ درصد کل تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص خواهد داد. از حوزه معدن، این کشور دارای ذخایر بزرگ زمین‌شناسی شامل مس، روی، سنگ آهن، کرومیت، ولاستونیت، نارسنگ، زیرکن، کادمیوم، خاک دیاتومه، فلئوریت، وانادیوم، گالیوم و الماس است. ذخایر هسته‌ای اثبات شده هند نیز شامل اورانیوم و توریوم است. همچنین هند در عرصه تولید فولاد به‌عنوان یکی از غول‌های دنیا شناخته شده است.

قزاقزستان یکی دیگر از کشورهای نوظهور اقتصادی در آسیای مرکزی به‌شمار می‌آید. دلیل اصلی رشد اقتصادی این کشور ثباتسیاسی است. مصداق بارز آن میزبانی برخی مذاکرات صلح و تعاملات بین‌المللی از جمله میزبانی این کشور هنگام مذاکرات گروه ۱+۵ و همچنین دیدارهای بین مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با نمایندگان جمهوری اسلامی ایران بر سر مسئله هسته‌ای ایران است. این کشور دارای ذخایر بالای معدنی است. جنبه اقتصادی مهم منابع معدنی قزاقستان این است که این منابع اغلب در عمق نزدیک به سطح زمین قرار گرفته‌اند و قابل استخراج با هزینه معدنکاری کم هستند. در برخی موارد مواد معدنی در کنار هم به‌صورت مجموعه پیدا می‌شوند. برای مثال در قزاقستان مرکزی سنگ‌های آهنی و غیرآهنی، زغال کک‌شو، سنگ‌آهک و خاک نسوز در کنار هم وجود دارند. این ترکیب دارای مزیت‌های فراوان در توسعه صنعت ذوب فلزات آهنی و غیرآهنی است. قزاقستان دارای عنوان دوم جهانی از نظر ذخایر شناخته شده اورانیوم است که در ۶ منطقه اورانیوم‌خیز شو-سریسو، سیردریا، قزاقستان شمالی، دریای خزر، بالخاشوایلی تمرکز یافته‌اند. کازاتومپروم یک شرکت مادرتخصصی هسته‌ای دولتی و چهارمین تولیدکننده بزرگ اورانیوم در جهان است. قزاقستان از لحاظ تولید سنگ‌آهن بعد از چین، برزیل، استرالیا، روسیه، امریکا، هند، اوکراین، کانادا و افریقای جنوبی در رده دهم جهان قرار دارد. قزاقستان مدعی است که دارای ۷ درصد ذخایر سنگ منگنز جهان است. این کشور از نظر ذخایر مس، سرب، روی و دیگر فلزات کمیاب ارزشمند غیرآهنی بسیارغنی و دارای توان بالقوه‌ای در زمینه توسعه صنعت آلومینیوم است. بیش از ۲۰ معدن بوکسیت در قزاقستان مورد اکتشاف قرار گرفته است.

قزاقستان یک منطقه وسیع طلاخیز نیز دارد. میزان ذخایر ثبت شده طلا در قزاقستان به ۱۷۰۰ تن یعنی ۴ درصد ذخایر جهانی می‌رسد. ذخایر نقره قزاقستان در بیش از ۱۰۰ معدن مورد اکتشاف قرار گرفته که به همراه پلی‌متالیک‌ها (م��، سرب و روی) بخش اصلی ذخایر معدنی قزاقستان را تشکیل می‌دهند. تولید زغال‌سنگ در اقتصاد قزاقستان اهمیت زیادی دارد. از نظر ذخایر ثبت شده زغال‌سنگ، قزاقستان با داشتن ۴ درصد ذخایر جهانی مقام هشتم جهان را دارد. زغال کک حرارتی نیروگاه برق که برای صنایع ارزشمند است نیز در بیش از ۱۶ معدن این کشور یافت می‌شود.

وضعیت ایران در این حوزه به چه صورت است؟

ایران کشور پهناوری است که از لحاظ تنوع مواد معدنی، جزو ۱۲ کشور مطرح به‌شمار می‌آید. نرخ پایین حامل‌های سوخت، وجود زیرساخت‌های لازم شامل خطوط ریلی، شبکه برق و ارتباطات جاده‌ای، در اختیار داشتن خطوط ساحلی و دسترسی به دریاهای آزاد، نیروی کار ارزان و باهوش و کارآمد و موقعیت جغرافیایی آن که به‌گفته بسیاری از کارشناسان ژئوپلتیک مرکز جهان است به انضمام کنترل کامل بر چاکراه اصلی انتقال انرژی یعنی تنگه هرمز و همچنین فرهنگ و تمدن کهن و ریشه‌دار، این کشور را به یکی از پرظرفیت‌ترین کشورهای دنیا تبدیل کرده است.

تحولات جاری خاورمیانه و احتمال خروج یا کاهش تدریجی نیروهای امریکایی که هزینه هنگفتی را بر دوش مالیات‌دهندگان امریکایی گذاشته، از منطقه خلیج‌فارس، حاکمان اصلی نظام سرمایه را متوجه این امر خواهد کرد که ایرانی قوی (حتی قوی‌تر از زمان حال)، متضمن صلح و امنیت منطقه خاورمیانه یا همان چاکراه اصلی انتقال انرژی است، چراکه تنها ایران توانایی انجام این کار را دارد. باتوجه به این نکته که ایران پل ارتباطی آسیا به اروپا به‌واسطه جاده ابریشم است، موقعیت ممتاز ترانزیتی را در اختیار دارد. دیپلماسی مبتنی بر گسترش همکاری با همسایگان و کشورهای مسلمان، به ایران ظرفیت تبدیل شدن به بزرگ‌ترین بازار کشورهای جهان اسلام با جمعیت بالغ بر ۱.۲ میلیارد نفر را بخشیده است. گرچه مواردی همچون تحریم‌های یکطرفه امریکا و بسط و گسترش ایران‌هراسی در دنیا مانع دستیابی و قرار گرفتن این کشور در لیست ۱۰ کشور برتر اقتصادی شده، اما تحولات دنیا و رکود و بحران‌های اقتصادی دهه‌های اخیر راهی جز باز گذاشتن میز مذاکره با ایران باقی نگذاشته است. بازار ایران با قابلیت‌های ذکر شده به‌علاوه بزرگ‌ترین امتیاز آن یعنی امنیت، کشور ما را در زمره کشورهایی با اقتصاد نوظهور قرار خواهد داد.

در قاره امریکا وضعیت به چه صورت است؟

در برزیل، منابع طبیعی سرشار به رشد اقتصادی این کشور کمک کرده است. برزیل برای استفاده بهینه از منابع سرشار خود و برای اینکه از نقدینگی در برابر تورم محافظت کند، به فناوری روی آورده است. مصداق بارز آن وجود بزرگ‌ترین شرکت معدنی جهان، واله در این منطقه است که با بکارگیری فناوری روز معدنکاری، به یک شرکت فناور معدنی تبدیل شده است؛ از این رو، صادرات خدمات فنی-مهندسی به سایر نقاط دنیا توسط شرکت‌های برزیلی این کشور را به یکی از غول‌های نوظهور اقتصادی تبدیل خواهد بود.

مورد دیگر مکزیک است. در گزارش شرکت فولکروم پیش‌بینی شده مکزیک تا سال ۲۰۵۰ میلادی به اقتصاد هفتم دنیا تبدیل شود که به‌معنی رشد این کشور نسبت به جایگاه فعلی‌اش است. بخش عمده رشد کشور مکزیک در سال‌های اخیر با تمرکز بر تولید و صادرات بوده است. این کشور باتوجه به همسایگی با امریکا از یک سو و رقابت تجاری بین ایالات متحده با چین ازسوی دیگر به‌علاوه داشتن هزینه حمل‌ونقل ارزان‌تر نسبت به کانادا و اروپا، می‌تواند جایگزین چین برای صادرات محصولات با نرخ پایین در منطقه خود شود. از نظر منابع بالقوه معدنی، براساس پژوهش شرکت پژوهشگر بی‌ام‌آی‌ریسرچ در لندن در سال ۲۰۱۹، پیش‌بینی می‌شود مکزیک تا پایان امسال میلادی به پشتوانه استخراج نقره و روی به درآمد ۱۷.۸ میلیارد دلاری برسد. بنابراین ارزش صنعت معدن مکزیک از ۱۵.۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ میلادی به ۱۷.۸ میلیارد دلار تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی خواهد رسید. این ارقام نشانگر رشد سالانه ۳.۳ درصدی اقتصاد این کشور است. بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد معدنی مکزیک یعنی شرکت فرزنیلو، بزرگ‌ترین شرکت تولیدکننده نقره در جهان نیز است.

آیا در افریقا نیز مصداقی داریم؟

بله؛ نیجریه یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای افریقا است. پیش‌بینی شرکت فولکروم این است که تا سال ۲۰۵۰ میلادی، نیجریه به‌طور متوسط سالی ۴.۲ درصد رشد کند و از رده ۲۲ به رده ۱۴ اقتصادهای بزرگ جهان برسد. بزرگ‌ترین گواه این ادعا این است که درحال‌حاضر، تبلور شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور نیجریه حیرت‌آور است. به‌جز منابع نفت نیجریه، این کشور دارای معادن زغال، طلا، آهن، اورانیوم، ولفرامیت، کلومبیت و تانتالیت نیز است.

کشورهای اروپایی چقدر ظرفیت رشد دارند؟

بدون شک تا سال ۲۰۵۰ لهستان به یکی از قدرتمندترین اقتصادهای اروپا تبدیل خواهد شد که دلیل اصلی این مسئله وجود نیروی کار ارزان در آن است. در اروپا به‌ویژه اروپای غربی، ارزان‌ترین کارهای خدماتی توسط لهستانی‌ها انجام می‌شود. لهستان تا چند سال آینده بسیاری از بازارهایی که امروز دست چینی‌ها است را در اختیار خواهد گرفت. از لحاظ معدنکاری نیز باید گفت لهستان یک کشور معدنکار است و در این زمینه پیشینه طولانی دارد. اهم محصولات معدنی لهستان عبارت است از زغال‌سنگ، لیگنیت، مس، نقره، سرب، روی و گوگرد. سهم بزرگی از درآمد ملی این کشور از ناحیه استخراج مواد معدنی به‌دست می‌آید. تعداد زیادی از افراد شاغل این کشور در صنایع معدنی و واحدهای وابسته کار می‌کنند؛ به‌عنوان مثال، کی‌جی‌اچ‌ام به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان مس و نقره در جهان محسوب می‌شود. به‌علاوه، مراکز تحقیقاتی، تعلیماتی و دانشگاهی معدنی در این کشور توسعه فراوان یافته‌اند و از اهمیت خاصی برخوردارند.