گردشگری، حوزه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد که موزه معدنی و گردشگری یکی از این حوزه‌هاست؛ تا آنجا که در کشورهای مختلف از معدنکاری به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یاد می‌شود.

در بسیاری از مناطق معدنی بعد از اتمام فعالیت معدنکاری از فضای معدن به‌عنوان محلی برای فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی استفاده می‌شود. بر همین ‌اساس ایجاد موزه معدنی یکی از راه‌های کسب درآمد و جذب گردشگر در حوزه معدن و توسعه گردشگری به‌شمار می‌رود. در کشور ما نیز سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران، شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران و دانشگاه شهید بهشتی از جمله مراکزی هستند که در بخش ژئوتوریسم و گردشگری معدنی فعالیت می‌کنند.
در بین معادن زغال‌سنگ کشور، ‌فعالیت معدن کنیج‌کلای زیراب واقع در شهرستان سوادکوه به اتمام رسیده و به‌گفته فعالان معدنی، معدن یادشده این قابلیت را دارد که به موزه و محلی برای گردشگری تبدیل شود. پیش‌ از این شرکت تهیه و تولید مواد معدنی ایران موفق به اجرای طرح ژئوتوریسم و گردشگری معدنی در مجتمع پتاس خور و بیابانک شده است. درحال‌حاضر این شرکت مجتمع معدنی سرب نخلک و شرکت زغال‌سنگ البرز مرکزی را برای طرح ژئوتوریسم و ایجاد نخستین موزه معدنی در ایران در برنامه خود دارد. 
روزنامه صمت گزارشی درباره اهمیت راه‌اندازی موزه معدن در کشور و به‌طور خاص شهرستان سوادکوه تهیه کرده که در زیر می‌خوانید.

ظرفیت جدید گردشگری سوادکوه

راه‌اندازی نخستین موزه معدنی و گردشگری کشور در سوادکوه خبری جذاب در حوزه گردشگری معدن است. پیشنهاد استفاده از نخستین معدن زغال‌سنگ در منطقه کنیج‌کلای بخش زیراب شهرستان سوادکوه در حوزه گردشگری، از اواخر دهه ۱۳۸۰ مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۳۹۶ با پیگیری شهرستانی و استانی موافقتنامه‌ای بین شرکت تجهیز و تولید مواد معدنی کشور و دانشگاه پردیس شهید بهشتی زیراب منعقد شد. معدن زغال‌سنگ کنیج‌کلای زیراب در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۳ در زمان ایجاد راه‌آهن سراسری در شهرستان سوادکوه معرفی شد و در سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۱ ازسوی شرکت آلمانی و در سال ۱۳۴۷ ازسوی شرکت ذوب‌آهن ایران با همکاری کارشناسان روسی شناسایی و اطلاعات اکشتافی آن به‌دست آمد و در اوایل دهه ۱۳۵۰ هم بهره‌برداری از آن و نیز معدن روستای کارمزد آغاز شد. این معدن در محوطه پارک علمی-تحقیقاتی (پردیس زیراب) دانشگاه شهید بهشتی قرار دارد. این پارک علمی-تحقیقاتی در بهار ۱۳۸۱ با حضور وزیر وقت علوم و با هدف گسترش و تقویت روح پژوهش و تفکر علمی در کشور و منطقه، کمک به افزایش ثروت در جامعه با استفاده از فناوری و صنعت، مرتبط کردن مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی با صنعتگران و صنعت (ارتباط صنعت و دانشگاه) و گسترش علوم و فنون جدید و تمرکززدایی و گسترش حوزه نفوذ علمی و ارتباطی دانشگاه، افتتاح شد.

کانی‌سنگ‌ها به نمایش درمی‌آیند

نورالدین رحیمی، نماینده مدیرعامل شرکت زغال‌سنگ البرز مرکزی در ساخت موزه معدنی شهرستان سوادکوه به صمت گفت: سال گذشته سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، شرکت تهیه و تولید مواد معدنی و دانشگاه شهید بهشتی تفاهمنامه‌ای امضا کردند تا طرح ژئوتوریسم معدنی را در کشور عملیاتی کنند. ایجاد زیرساخت و بستر مناسب برای توسعه گردشگری و ژئوتوریسم به‌صورت تخصصی از جمله موارد موردتوجه این سازمان‌ها بود. 
مشاور اجرایی مدیرعامل شرکت زغال‌سنگ البرز مرکزی با اشاره به ظرفیت شهرستان سوادکوه برای رونق گردشگری اظهار کرد: در راستای طرح توسعه گردشگری، موزه معدنی در سوادکوه راه‌اندازی می‌شود. این طرح در تونلی که در دوره رضا شاه در روستای کنیج‌کلا از توابع بخش مرکزی شهرستان سوادکوه در استان مازندران ایجاد شده، اجرایی خواهد شد. این معدن زغال‌سنگ نخستین معدنی است که توسط رضا شاه افتتاح شده و حدود ۴۰ سال است که زغال آن به اتمام رسیده است.
رحیمی درباره اقدامات صورت گرفته و در دست انجام برای طرح موزه معدنی گفت: براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته کارگاه‌های مختلفی از جمله استخراج در این منطقه ایجاد خواهد شد. همچنین قرار است درون تونلی که تاکنون متروکه بوده، ‌نماکاری موزه‌ای صورت گیرد و کانی‌سنگ‌های درون معدن تا عمق ۲۵۰ متر به نمایش گذاشته شوند. 

نماینده مدیرعامل شرکت زغال‌سنگ البرز مرکزی در ساخت موزه معدنی شهرستان سوادکوه با اشاره به اینکه موزه معدنی سوادکوه در ۴ بلوک طراحی‌ شده، اظهار کرد: این موزه شامل بخش‌های تونل، کمپ، پارکینگ، فضای گردشگری و ورزشی است. قرار است پله‌های زیادی در این محوطه ساخته و فضایی شبیه قلعه رودخان در استان گیلان ایجاد شود تا مردم ضمن ورزش و کوهنوردی بتوانند از فضای معدن بازدید کنند.

کاهش مشکلات سرمایه‌گذاران با محلی‌ها

محمدرضا باطنی، رئیس خانه معدن استان مازندران درباره اهمیت توجه به موزه معدنی به صمت گفت: راه‌اندازی موزه معدن و رونق فضای گردشگری از جوانب متعدد حائز اهمیت است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به جنبه‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال، فرهنگی و اجتماعی اشاره کرد. همچنین استفاده بهینه از فضای تخریب‌شده و بلااستفاده معدن و اهمیت حفاظت از منابع طبیعی و محیط‌زیست بعد از معدنکاری از دیگر مواردی است که جذابیت موزه معدنی را زیاد می‌کند. 
رئیس خانه معدن استان مازندران تصریح کرد: آشنایی جامعه با بخش معدن و دشواری‌های کار در آن موجب گسترش فرهنگ معدنی کشور می‌شود و در نتیجه از مشکلات سرمایه‌گذاران با بومیان که ناشی از ضعف آشنایی آنها با بخش معدن و ظرفیت‌های اقتصادی آن است، می‌کاهد و موجب افزایش امنیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن خواهد شد.

باطنی درباره لزوم راه‌اندازی موزه معدنی در کشور تصریح کرد: موزه معرف سبک زندگی و رفتار گذشتگان است. با مشاهده یک موزه متوجه می‌شویم که انسان‌ها چگونه زندگی و برای زیستن تلاش کرده‌اند.‌ 
رئیس خانه معدن استان مازندران با اشاره به نحوه آشنایی با زندگی معدنکاران با راه‌اندازی موزه معدنی گفت: معدنکاران از جمله انسان‌های تلاشگر در گذشته‌ بودند و بازدید از موزه معدنی باعث می‌شود متوجه شویم مواد معدنی با چه مشکلات و چه روش‌های دشواری از معادن زیرزمینی و روباز استخراج شده‌اند. 

او با اشاره به معادن زغال‌سنگ کشور گفت: راه‌اندازی موزه معدنی در معادن زیرزمینی زغال‌سنگ به ما نشان می‌دهد که در روزگاران قدیم تهویه، حفظ و نگهداری، استخراج زغال‌سنگ، تعداد پرسنل، حمل‌ونقل، ادوات کار و… به چه صورت بوده و معدنکاران با چه دشواری‌هایی کار کرده‌اند. 

باطنی با اشاره به توانمندی‌های استان مازندران در زمینه تولید زغال‌سنگ اظهار کرد: مازندران دومین ذخیره زغال‌سنگ کشور را در خود جای داده است. این استان از زمان تاسیس و راه‌اندازی راه‌آهن سراسری تامین‌کننده زغال‌سنگ لکوموتیوهای راه‌آهن بوده و قدمت دیرینه‌ای دارد. این استان معادن متروکه و قابل بازسازی زیادی برای ایجاد موزه و رونق فضای گردشگری در اختیار دارد. 

رئیس خانه معدن استان مازندران ادامه داد: طبیعت و آب‌وهوای منطقه سوادکوه به لطافت و جذابیت موزه معدنی برای جذب گردشگران معدنی می‌افزاید. همچنین نزدیکی به راه‌آهن، جاده ارتباطی تهران-شمال و شهرهای شمالی کشور جاذبه این منطقه را افزایش می‌دهد. 
باطنی با اشاره به اقدامات انجام‌شده روی معدن کنیج‌کلا و برنامه‌های سازمان‌های مربوطه برای تبدیل آن به موزه معدنی اظهار کرد: دانشگاه شهید بهشتی به همراه ایمیدرو و شرکت تهیه و تولید مواد معدنی سعی کرده‌اند نخستین موزه معدنی را در مازندران راه‌اندازی کنند. با بررسی‌های انجام‌شده معدن کنیج‌کلا در زیراب در آینده‌ای نزدیک تبدیل به موزه معدنی خواهد شد. 

رئیس خانه معدن استان مازندران با اشاره به اهمیت جذب توریست و درآمدزایی از این محل گفت: بازسازی معادن متروکه و تبدیل آنها به فضای گردشگری علاوه بر ایجاد اشتغال برای اهالی آن منطقه، موجب جذب توریست به کشور نیز خواهد شد که برای اقتصاد سودآور است.

او تصریح کرد: فضای معدن حالت خاص و رمزآلودی دارد که برای بازدید‌کنندگان هیجان‌انگیز است و می‌تواند نظر بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کند. به ‌این ‌ترتیب شاهد ارزآوری و رونق اقتصادی در کشور خواهیم بود. 
باطنی با اشاره به وضعیت دیگر کشورها در حوزه گردشگری معدن و ایجاد موزه معدنی تصریح‌ کرد: در اغلب مناطق دنیا استفاده از فضای معادن بهره‌برداری شده با راه‌اندازی موزه، هتل، دریاچه مصنوعی، پارک جنگلی و… درآمدزایی بالایی ایجاد کرده است. او گفت: معادن قدیمی و متعدد زیادی در دنیا تبدیل به موزه و فضای گردشگری شده‌اند. این امر علاوه بر درآمدزایی و ایجاد اشتغال در آن کشور‌ها، معضل بازسازی محل معادن به‌ویژه معادن متروکه را به نحو احسن حل می‌کند؛ به‌طور مثال می‌توان به معدن نمک ویلیچکا در لهستان اشاره کرد که یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های معدنی جهان است. 

رئیس خانه معدن استان مازندران خاطرنشان کرد: باتوجه به اینکه ایران از نظر منابع معدنی غنی است، می‌توانیم به سمت جذب گردشگر در این حوزه حرکت کنیم. ایران با داشتن معادن قدیمی متعدد در نقاط مختلف از جمله سرب نخلک، نمک سمنان، فیروزهخراسان و بسیاری از معادن متروکه ظرفیت ویژه‌ای در رونق موزه معدنی و گردشگری دارد که می‌تواند موجب ایجاد رونق اقتصادی شود.

تجربه جهانی

هزار و ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، بابِلی‌ها نقره را به‌عنوان واحد پول خود استخراج کردند و ۳ هزار و ۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح مصریان در شبه‌جزیره سینا اقدام به استخراج فیروزه می‌کردند و ایرانیان هم ۶ هزار سال قبل، کاریزهایی تا طول ۶۰ کیلومتر را در انحصار خود داشتند و معادن زغال، طلا، نمک و سنگ‌های زینتی و قیمتی هم دارای سابقه هزاران ساله است. با این همه کشورهای مختلف جهان در حوزه بهره‌برداری از معادن متروکه برای توسعه گردشگری از ایران بسیار جلوتر هستند. در ادامه به چند نمونه گردشگری معدنی در جهان اشاره می‌کنیم: 
– در معدن «سلدام سین»، بازدیدکنندگان امکان فعالیت‌های استخراج دارند و برای ۳ ماه در سال، تور گردشگری برگزار می‌شود و معدنکاران قدیمی به ارائه توضیحات می‌پردازند.
– گردشگران می‌توانند تا عمق ۳۰۰ متری معدن زغال‌سنگ «کوئین آریزونا» وارد ‌شوند و در طول هفته هم ۴ تور گردشگری برای آن برگزار می‌شود.
– بازدید از «معدن طلای کانتری‌بوی» در قلب کوه‌های راکی و تا عمق ۳۰۰ متری با رعایت موارد ایمنی امکان‌پذیر است. 
– معدن الماس «کیمبرلی» در افریقای جنوبی شامل یک معدن روباز و یک معدن زیرزمینی است؛ معدنی که بعد از ۴۳ سال فعالیت در فهرست متروکه‌ها قرار گرفته است. عرض این معدن ۴۶۳ و عمق آن ۲۴۰ متر است که اکنون ۱۷۵ متر آن قابل مشاهده است.
– سالانه بیش از ۲ میلیون نفر از معدن نمک «ولیچکا» لهستان بازدید می‌کنند. این معدن دارای راه‌پله‌های چوبی، مجسمه‌ها و لوسترهای نمکی و نمایشگاه تاریخ نمک است.

سخن پایانی…

ایران با داشتن معادن قدیمی متعدد در نقاط مختلف کشور از جمله مازندران، اصفهان، سمنان، خراسان و… ظرفیت ویژه‌ای در رونق موزه معدنی و گردشگری این حوزه دارد. باتوجه به اینکه کشور ایران از نظر منابع معدنی غنی است و بعضی از معادن به پایان حیات خود رسیده‌اند، توجه به گردشگری معدن و رونق موزه معدنی می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند. معدن زغال‌سنگ کنیج‌کلا واقع در شهرستان سوادکوه در استان مازندران از جمله معادنی است که از زمان رضا شاه فعال بوده و مدت‌ها است حیات آن به پایان رسیده است. مسئولان مربوطه در تلاش هستند تا این معدن را به‌عنوان نخستین موزه معدنی فعال کنند. راه‌اندازی چنین مکانی ضمن اشتغال‌آوری موجب توسعه اقتصادی نیز خواهد شد.